Alles wat je altijd al had willen weten over hernieuwbare energie in Afrika

620 miljoen Afrikanen – zowat 70% van de bevolking - hebben geen toegang tot elektriciteit, vooral in Sub-Sahara Afrika. Tegen 2030 kunnen dat er 750-850 miljoen zijn. Programma’s die de toegang tot elektriciteit willen bevorderen, dienen daarmee rekening te houden.

Hernieuwbare energie zit duidelijk in de lift. De laatste tien jaar stellen we een verviervoudiging vast. Dat sluit aan bij de ambitieuze doelwitten die de Afrikaanse landen zich gesteld hebben onder het initiatief ‘Sustainable Energy for All’. Alleen bestaat er geen coördinatie van die plannen. Sommige willen hun capaciteit verdubbelen, andere zoals Oeganda en Kameroen produceren nu al 90% van hun elektriciteit uit hernieuwbare bronnen. Ze doen dat vooral met grote waterkrachtcentrales.

Wat zonne- en windenergie betreft: het potentieel mag dan al goed ogen, zeker voor Afrika, maar het gebruik ervan blijft beperkt. Niet alleen omdat ze onvoorspelbaar zijn, maar ook omwille van de capaciteit van het net. Om het net stabiel te houden, mogen onvoorspelbare energiebronnen maximaal 20% van de capaciteit van het net uitmaken.

Toch blijft men daarmee doorgaan. Zo heeft de grote Ingadam in Congo een potentieel van 39.000 MW. Het kan meerdere landen van elektriciteit voorzien als de nodige hoogspanningslijnen aangelegd zouden worden. Maar beleidsmakers zouden inderdaad ook rekening moeten houden met de impact op de landen die zich stroomafwaarts bevinden en dat doen ze te weinig voor de Renaissancedam in Ethiopië. Ze zijn zich mogelijk wel bewust van het probleem, maar er is een gebrek aan coördinatie.

De kleine waterkrachtcentrales zijn duidelijk in opmars. Toch gaat het niet over megaproductie. Zo beschikt Kameroen over 262 micro-hydrosites die elk tussen de 50 kW en 5 MW kunnen leveren, samen goed voor 300 MW. Vergelijk dat met het totale potentieel voor grootschalige waterkracht dat 20.000 MW bedraagt. Ook DR Congo heeft een enorm potentieel voor kleine waterkrachtcentrales, net zoals Tanzania.

Het interessante aan de kleine waterkrachtcentrales is dat ze zich goed lenen om off grid elektriciteit te produceren, dus los van het net. Ze kunnen afgelegen dorpen van elektriciteit voorzien, zonder dat ze aan het net moeten aangesloten worden. Zonder die lokale krachtcentrales zou het zeker nog 10-20 jaar duren eer die dorpen aangesloten worden! Bovendien is het goedkoper. Je hoeft geen elektriciteitslijnen naar die afgelegen dorpen aan te leggen. Toch ontbreekt het vaak aan fondsen.

De laatste 5 jaar werken vooral privébedrijven, onder meer uit Europa, aan off grid oplossingen. Denk aan ENGIE en E.ON in Tanzania.

Maar ze stoten op een hindernis. Plattelandsbewoners willen gerust iets meer betalen voor hun elektriciteit zodat het voor de bedrijven kostenefficiënt wordt. Maar beleidsmakers houden vast aan een gelijke - lagere - prijs in het hele land. Die lagere prijs weerspiegelt echter niet de ware kost van de off grid installatie. Daardoor wordt de investering niet meer interessant voor de privésector.

Biomassa bestaat uit afval van gemeenten, landbouw, timmerfabrieken… Vooral de afgelegen timmerfabrieken die niet aangesloten zijn op het net, kunnen vandaag de dag met het houtafval hun eigen elektriciteit aanmaken in plaats van met dieselgeneratoren. De kanteling kan er komen als houtafval als energiebron economisch interessant wordt voor hen.

Maar ze hebben kapitaal nodig waarover ze niet beschikken. Dat lijkt me een unieke opportuniteit voor "derde partij-financierders". Ze kunnen de elektriciteitseenheid leasen ofwel produceren ze de elektriciteit tegen betaling tot ze uit de kosten zijn.

Hout wordt inderdaad veel gebruikt om te koken, vooral op het platteland, en onze bossen lijden daaronder. Toch bestaan er vandaag al kookvuren die minder hout of houtskool vergen. Op termijn moeten we uitkijken naar andere technologieën zoals biogas. Bijvoorbeeld door fermentatie van mest en excrementen zoals in gevangenissen in Oeganda. Senegal en Burkina Faso denken eraan afval van slachthuizen te gebruiken.

Biogas zal echter niet volstaan. We zullen moeten overschakelen op propaangas, wat kan helpen om ontbossing en woestijnvorming tegen te gaan. Elektriciteit is nog te duur om mee te koken, maar wel interessant zijn zonneovens die het zonlicht bundelen. Hopelijk worden ze in de toekomst veel meer gebruikt.

We hebben inderdaad nood aan expertise: technici, mensen die de installaties kunnen beheren, maar ook ambtenaren. Sommige landen richten ingenieurscholen op of organiseren beroepsonderwijs, maar dat moet intenser.

We zouden ook de bedrijven die de centrales bouwen, kunnen verplichten om ze een tijdje draaiende te houden. Tot nu toe installeren ze de centrale en dan verdwijnen ze. Ze dragen dus geen verantwoordelijkheid voor de kwaliteit van de installatie. Door hen te verplichten de centrale een tijd te beheren, moeten ze wel voor betere kwaliteit zorgen. Dat kan de onderhoudskosten drukken.

Er is zeker een wil, maar we missen nog de concrete stappen om in die richting te bewegen. Allicht omdat beleidsmakers nog te weinig het probleem begrijpen. Daarom pleit ik voor vorming van staatsambtenaren. Ze moeten het belang van elektriciteit in een brede context zien, zelfs al is die off grid duurder dan on grid. Dankzij de elektriciteit zullen minder ziektes voorkomen, zullen kinderen beter opgeleid zijn, zullen mensen ondernemender worden en zal de lokale economie groeien. Geen elektriciteit hebben valt voor de huishoudens dus veel nadeliger uit dan de iets hogere prijs van de elektriciteit van off grid micro-installaties. We moeten zoeken naar de juiste manier om die boodschap over te brengen bij de ambtenaren. Als iemand mijn boodschap niet begrijpt, heb ik het nog niet goed uitgelegd.

Voor de elektriciteitsproductie kunnen sommige landen dat halen, voor andere wordt dat heel moeilijk.

Met alleen zonne- en windenergie zal het in elk geval niet lukken. Tenzij de mogelijkheden om elektriciteit te stockeren goedkoop, betrouwbaar en betaalbaar worden. Landen die ook beschikken over stockeerbare bronnen zoals biomassa en waterkracht, hebben meer kans om tegen 2050 fossielvrij te worden.

Maar het transport en de landbouw zullen fossiele brandstoffen blijven gebruiken. Natuurlijk kan je elektrische wagens inzetten, maar dan heb je toch al een heel stabiele elektriciteitsproductie nodig. Voor het openbaar vervoer zie ik dat wel gebeuren, maar niet voor de individuele auto’s, tenzij ze betaalbaar worden.

Kijk waar we vandaag staan: de meesten gebruiken tweedehandswagens. We zouden een financieringssysteem moeten hebben dat mensen toelaat om nieuwe wagens te kopen met een hogere efficiëntie. Dat zou het gebruik van fossiele brandstoffen alvast verminderen. Maar volledig overschakelen op elektrische wagens zie ik in Afrika de komende 30 jaar niet gebeuren.

Ze biedt best veel opportuniteiten voor fondsen: de Wereldbank, de EU, het Amerikaans ontwikkelingsagentschap USAID, het Japans ontwikkelingsagentschap JICA, individuele Europese landen zoals Zweden, Duitsland, Frankrijk en België (BTC, BIO)… En dat zowel met giften als leningen.