België en Congo: samen aan de toekomst werken

Met het bezoek van ons vorstenpaar aan Congo van 7 tot 13 juni 2022 zette België een grote stap vooruit naar hernieuwde relaties met de ex-kolonie. De essentie van het bezoek bestond eruit om het donkere blad van het koloniale verleden om te slaan en samen aan een hoopvolle toekomst te bouwen.

Het Congolese volk heeft immers recht op een goed leven in een land dat de mensenrechten en de democratische principes respecteert. Daarnaast heeft Congo met zijn bossen en mineralen enorme troeven om de mondiale uitdagingen aan te gaan. België en Congo hebben elkaar nodig, zoals ook Europa en Afrika elkaar nodig hebben. Vandaar het grote belang van een vernieuwde, hechte samenwerking tussen België en Congo.

‘We beleven een scharniermoment’, zegt Stéphane Doppagne, Speciaal Gezant voor de Regio van de Grote Meren. ‘Maar als we echt willen vooruitgaan, moeten we eerst dat koloniale verleden recht in de ogen kunnen kijken, met inbegrip van de sombere en pijnlijke aspecten.’

Daar heeft het koninklijk bezoek alvast sterk toe bijgedragen. In zijn speech in het ‘Palais du Peuple’ in Kinshasa – de zetel van het Congolese parlement en senaat – heeft Z.M. de Koning onverbloemd die sombere aspecten benoemd én zijn diepste spijt betuigd, en dat voor het eerst op Congolese bodem.

‘Hoewel veel Belgen destijds in Congo het beste van zichzelf hebben gegeven, oprecht van het land en zijn inwoners hielden, was het koloniale regime als zodanig gebaseerd op uitbuiting en overheersing’, zei onze vorst. ‘Dat regime stoelde op een – op zich niet te rechtvaardigen – verhouding van ongelijkheid. Het was gekenmerkt door paternalisme, discriminatie en racisme. En het gaf aanleiding tot wandaden en vernederingen. (…) ik houd eraan, hier, ten overstaan van het Congolese volk en allen die er vandaag nog door lijden, opnieuw mijn diepste spijt uit te spreken voor die wonden uit het verleden.’

Z.M. de Koning overhandigde en onthulde in het Nationaal Museum tevens een zeer zeldzaam reuzemasker van de Suku, afkomstig uit de collectie van het AfricaMuseum. Hij gaf ook een onderscheiding aan de laatste Congolese veteraan van WOII, de 100-jarige Albert Kunyuku. Daarmee erkende hij de opofferingen die het Congolese volk zich getroost heeft tijdens de 2 wereldoorlogen. Bovendien erkende hij de aanzienlijke bijdrage die Belgen van Congolese afkomst aan het sociale, economische en culturele leven van ons land hebben geleverd.

‘Al deze gebaren passen binnen een diepgaand werk rond het koloniaal verleden waar België momenteel mee bezig is,’ verduidelijkt Doppagne. ‘En dat niet alleen binnen de parlementaire commissie die zich nog tot eind dit jaar ten gronde over dat koloniaal verleden buigt, maar ook in het proces dat we hebben aangevat dat mogelijk moet maken om illegitiem verkregen cultuurobjecten terug te geven. Daarnaast hebben we al stevige vorderingen gemaakt om aan de terechte verzuchtingen van de metissen te voldoen. Niet te vergeten, op 20 juni 2022 werd het stoffelijk overschot van ex-premier Lumumba in het Egmontpaleis officieel teruggeschonken aan zijn familie.’

In de marge van de EU-top met de Afrikaanse Unie in februari 2022 had premier De Croo al een inventaris met 84.000 kunst- en cultuurvoorwerpen overhandigd aan de Congolese premier Lukonde, allemaal afkomstig uit de collecties van het AfricaMuseum. Een wet daarover zou binnenkort gestemd worden. Het is tevens de bedoeling om een verdrag tussen België en Congo uit te werken om de illegitiem verkregen objecten terug te kunnen geven als Congo dat vraagt. Congolese experten zullen daar heel nauw bij betrokken zijn.

Naar schatting 1% van de collecties van het AfricaMuseum afkomstig uit Congo zou geplunderd zijn, 60% rechtmatig bekomen terwijl van de overige 39% nog moet bestudeerd worden hoe ze in België aanbeland zijn. De uitlening voor onbeperkte duur van het legitiem verkregen reuzemasker luidde ook de symbolische start in van een sterkere wetenschappelijke en museale samenwerking tussen België en Congo.

Het AfricaMuseum heeft al vroeger inspanningen geleverd. Zo heeft het tijdens de renovatie van 2013 tot 2018 de voorstelling van het koloniaal verleden grondig herdacht, en dat in nauwe samenwerking met Afrikaanse wetenschappers en de Afrikaanse diaspora in België.

Daarnaast herzien de gemeenschappen hun onderwijs over het koloniale verleden. Er is ook een project aan de gang om de scholen in Congo zelf correcter geschiedenisonderricht te laten geven met als doel het zelfvertrouwen van de jongeren op te krikken.

Het moge duidelijk zijn, de blik van België en het Koningshuis op het koloniale verleden is geëvolueerd. ‘Maar hoe essentieel ook, we kunnen er ons niet blijven op focussen’, benadrukt Doppagne. ‘We moeten onze blik nu richten op de toekomst en de jongeren. Overigens, dat heeft ook de Congolese president Tshisekedi gezegd. De nieuwe generatie heeft vanzelfsprekend recht op een correcte, doordachte en gepacificeerde herinnering aan ons gemeenschappelijke verleden, maar dat is slechts het vertrekpunt om de uitdagingen van vandaag aan te pakken. En dat moet gebeuren in een geest van respect, gelijkheid en dialoog, met een sterke wil om samen te werken en onze relaties te verrijken.’

De jeugd stond dan ook centraal tijdens het koninklijk bezoek. In zijn toespraak voor de studenten van de universiteit van Lubumbashi verklaarde Z.M. Koning Filip: ‘Via jullie richt ik me tot alle jongeren van Congo. (…) De toekomst behoort jullie toe. (…) Ik aarzel niet om te zeggen dat jullie, de jeugd, de echte rijkdom van Congo zijn, met jullie doorzettingsvermogen en enthousiasme. (…) Want een mijn kan je uitputten. Het talent en de wilskracht van de jeugd daarentegen, haar dorst naar kennis, zijn onuitputtelijk.’ Pittig detail: ruim 68% van de Congolese bevolking is jonger dan 25 jaar.

Ook vrouwen kregen veel aandacht. Zo nam ons vorstenpaar deel aan een ronde tafel over vrouwenrechten. Ze bezochten ook een grote kledingmarkt gerund door de ‘mamans’, dynamische verkoopsters die een aanzienlijk deel van de Congolese economie op hun conto mogen schrijven. De markt biedt de kleurrijke, typisch Congolese ‘pagnes’ aan: lichte kledij bestaande uit één enkel rechthoekig stuk stof, gedrapeerd rond de taille.

Het nieuwe programma voor gouvernementele ontwikkelingssamenwerking (2023-2027) zal trouwens vooral investeren in vrouwen en jongeren opdat ze zelfredzaam kunnen zijn. Het budget wordt stevig opgetrokken in vergelijking met voorgaande programma’s. Om nog te zwijgen van de niet-gouvernementele en multilaterale samenwerking die daar bovenop komt.   

Vanzelfsprekend is ook veiligheid cruciaal. Doppagne: ‘De koning heeft het duidelijk gezegd voor de 7000 studenten in Lubumbashi: er is geen vrede zonder ontwikkeling, en er is geen ontwikkeling zonder vrede. We kunnen daarbij niet om het bloedige conflict in Oost-Congo heen dat al bijna 30 jaar de plaatselijke bevolking teistert. Het bezoek van het vorstenpaar aan Zuid-Kivu, niet ver van de conflictzone, werd dan ook sterk geapprecieerd. Nobelprijswinnaar dr. Mukwege noemde het een sterke humanitaire daad die getuigde van een buitengewone moed. Het bezoek doorbrak ook de onverschilligheid van de internationale gemeenschap tegenover de vreselijke tragedie in Oost-Congo.’

Veel vrouwen in Oost-Congo zijn slachtoffer van gruwelijke verkrachtingen. Vandaar ook dat dr. Mukwege het initiatief nam om hen te ‘herstellen’ en er het Panzihospitaal in Kivu voor oprichtte, met Belgische steun. Ons land deed daarnaast heel wat inspanningen om de slachtoffers op te vangen. Zo stelde het Belgisch ontwikkelingsagentschap Enabel een holistische benadering op punt: naast medische en psychologische opvolging, ook juridische hulp en re-integratie in de maatschappij.

‘Maar ook de oorzaken van het conflict dienen aangepakt te worden’, zegt Doppagne. ‘De koning verwees in zijn toespraak in Kinshasa naar de straffeloosheid die al te vaak in Oost-Congo heerst. Hij benadrukte tevens dat het behoud van de territoriale integriteit van Congo een grote zorg is.’

Om daaraan te verhelpen doet België heel wat inspanningen. Zo steunt ons land de wil van de Congolese autoriteiten om een mechanisme van ‘transitionele justitie’ op poten te zetten dat kan bijdragen tot verzoening en strijd tegen straffeloosheid. Daarnaast dringt ons land aan om deze uitdaging verder te ondersteunen op internationale fora (EU, VN…). Om zo’n mechanisme uit te bouwen schonk ons land 1,5 miljoen euro aan het VN-Mensenrechtenbureau voor DR Congo (BCNUDH).

België hervatte ook de militaire samenwerking met Congo. Sinds april 2022 zijn er een 30-tal Belgische instructeurs actief in Kindu. Er zullen ook 4 Congolese officieren een opleiding volgen in België. Ons land heeft zich eveneens ingezet om samen met Europese partners een holistische visie op de veiligheidssector te ontwikkelen: politie – leger – justitie – gevangeniswezen. In dat kader zal Enabel in samenwerking met de federale politie de hervorming van de Congolese politie ondersteunen.

Om Congo daadwerkelijk op de goede weg te zetten, moet ook het zakenklimaat verbeteren. Zo blijft corruptie een vaak voorkomend probleem. Ook daar besteedt België aandacht aan, onder meer via uitwisseling van expertise. Bovendien verleent België financiële steun aan een programma van het UN Office on Drugs and Crime (UNODC) dat de structuur voor corruptiebestrijding in Congo wil versterken.

En dan is er de kwestie van de gigantische natuurlijke rijkdommen waar Congo over beschikt.  ‘De Congolese mineralen zoals kobalt zijn hyperbelangrijk voor de groene transitie waar de wereld dringend werk van moet maken,’ zegt Doppagne. ‘Maar dan moet de exploitatie daarvan wel ten goede komen van Congolezen zelf.’ Vandaar dat België het Extractive Industries Transparency Initiative (EITI) ondersteunt om meer transparantie en goed bestuur in de mijnbouw te stimuleren.

Wat opvalt, is dat de Congolese bevolking, ondanks de immense problemen, toch steeds weer getuigt van haar sterke creativiteit en daadkracht. En daar kon ook ons vorstenpaar zich van vergewissen. Zo bezochten ze in Kinshasa het Institut National de Recherche Biomédicale (INRB) waar ebola ontdekt werd. Ook Silikin Village stond er op het programma, een hub voor ondernemerschap en innovatie dat al meerdere start-ups onder zijn hoede neemt. Het Belgische TEXAF lag er mee aan de basis van.

In zijn toespraak in Lubumbashi verwees de koning naar de recente oprichting van het Centre Africain d’Excellence de Recherche Avancée pour la Fabrication des Batteries électriques. Dat moet ervoor zorgen dat Congo zelf zijn kobalt verwerkt in batterijen die nodig zijn voor elektrische auto’s en hernieuwbare energie.

Congo beschikt dus wel degelijk over heel wat capaciteit, het komt er slechts op aan dat te ondersteunen. Dr. Muyembe, directeur van het INRB, drukte het als volgt uit: ‘We zien duidelijk dat als Congolezen in degelijke omstandigheden geplaatst worden, ze heel performant kunnen zijn.’

Een laatste belangrijk aspect van het koninklijk bezoek was de verwijzing naar de klimaatverandering en de biodiversiteitscrisis. Congo beschikt niet alleen over de broodnodige mineralen om de klimaatverandering technologisch aan te pakken, het heeft ook nog vrij intacte tropische bossen. Doppagne: ‘De tropische bossen in het Congobekken vormen de 2^de grootste long van de wereld, na het Amazonewoud. Het is cruciaal om die te beschermen, maar dat kan alleen als ook de armoede bestreden wordt.’

In dat verband bezocht ons vorstenpaar een project van de VN-Voedsel- en Landbouworganisatie (FAO) in Katanga village in het Miombowoud. Om overexploitatie tegen te gaan leren de plaatselijke gemeenschappen hoe ze een inkomen kunnen genereren uit het woud zonder het aan te tasten. Denk aan boomkwekerijen voor herbebossing, en aan de productie van niet-houtproducten zoals honing en een lokale drank gemaakt met de wortels van de Munkoyostruik.

Kortom, het koninklijk bezoek heeft in de toespraken en het programma alle aspecten aangeraakt die tonen waar we naartoe willen. En dat is bij de bevolking in goede aarde gevallen. Het komt er nu op aan met hetzelfde elan verder te gaan, op voet van gelijkheid en in wederzijds respect.

‘Als klein land kan België geen enorme programma’s voorleggen maar het kan wel internationale instellingen zoals de Wereldbank en het IMF als hefboom benutten’, zegt Doppagne. ‘En we kennen nu eenmaal de regio. Als het over Congo gaat, luistert men naar ons. Landen zoals de VS vragen ons geregeld om advies.’

‘België heeft de sterke wil Congo te ondersteunen in zijn proces van stabilisering en democratisering’, besluit Doppagne. ‘We staan daarbij aan de zijde van het Congolese volk dat verlangt naar de eerbiediging van de rechtsstaat en de democratische principes, naar goed bestuur en vooruitgang op vlak van mensenrechten, vooral voor vrouwen en jongeren. Het koninklijk bezoek vormt een scharniermoment dat hoop en vertrouwen biedt in de toekomst. Want de Belgische en Congolese jeugd loopt over van ideeën en talent en staan open voor anderen en elkaar. We moeten nu de donkere bladzijden definitief omslaan en een nieuw, veelbelovend hoofdstuk schrijven.’