Belgische burgers beraden zich over AI

In het kader van het Belgische voorzitterschap van de Raad van de EU organiseerde onze FOD een burgerpanel over artificiële intelligentie, een veelbelovende maar risicovolle technologie. 60 burgers werkten een visie uit die de Europese Commissie en de Belgische overheid zal inspireren voor hun beleid. Burgerparticipatie van de bovenste plank!

België heeft de laatste jaren heel wat expertise opgebouwd rond de deelname van burgers aan de besluitvorming, zogenaamde burgerparticipatie. Ook onze FOD Buitenlandse Zaken organiseerde in 2021 een panel met 50 door het lot geselecteerde Belgen over de betrokkenheid van burgers bij de EU (zie kader).

We mogen zelfs gerust stellen dat de Belgische expertise in burgerparticipatie een exportproduct geworden is. Geregeld wordt er vanuit het buitenland beroep gedaan op onze knowhow.

AI-wet

Het is dan ook niet verwonderlijk dat onze regering een burgerpanel wou organiseren tijdens het Belgische voorzitterschap van de Raad van de EU. De organisatie lag volledig in handen van onze FOD. Als thema kozen we voor artificiële intelligentie (AI). Waarom? AI is nu eenmaal heel recent een uiterst hot topic geworden: een veelbelovende technologie die heel wat risico’s met zich meebrengt en veel vragen oproept.

De EU was er dan ook als de kippen bij om een AI-wet uit te werken: solide regulering om het potentieel van AI zo veel mogelijk te benutten zonder de burgerrechten aan te tasten. Een wereldprimeur! De wet stelt onder meer een risicopiramide voor met 4 opklimmende risiconiveaus. Hoe hoger het risico, hoe strakker de maatregel. Sommige toepassingen hebben geen of weinig risico’s, andere zijn onaanvaardbaar.

Deze AI-wet zou in 2026 definitief van kracht worden. Maar werd er wel voldoende rekening gehouden met de bezorgdheden van de burgers? Dat was nu precies wat het burgerpanel - opgezet door onze FOD - wilde uitzoeken.

Representatief panel

Voor de organisatie ervan bouwden we voort op onze eerdere ervaring met het burgerpanel rond de betrokkenheid van burgers bij de EU. We selecteerden willekeurig 60 Belgen met zo divers mogelijke achtergronden om aan het panel deel te nemen. Om de selectie zo representatief mogelijk te maken, stuurden we maar liefst 16.200 uitnodigingen uit in het hele land. Daarop toonden 1.070 mensen – en dat is veel! – zich bereid om deel te nemen.

Uit de 1.070 geïnteresseerden selecteerden we vervolgens 60 deelnemers op basis van verschillende criteria:

• gender (ongeveer evenveel vrouwen als mannen, 1 non-binair persoon);
• stad/platteland;
• leeftijd (met voldoende jongeren die voor het eerst zullen stemmen bij de Europese verkiezingen in 2024);
• beroep;
• taal (60% Nederlandstaligen en 40% Franstaligen);
• nationaliteit van de moeder.

Op die manier weerspiegelden de gekozen deelnemers zo veel mogelijk de diversiteit van de Belgische bevolking.

Diverse invalshoeken

Vervolgens kwamen de 60 deelnemers 3 weekends bijeen in het Egmontpaleis te Brussel. Daar konden ze vrijuit spreken, onafhankelijk van hun achtergrond, leefomgeving, levenspad en opinies. Kwaliteitsvolle animatoren begeleidden de discussies en zorgden voor een vertrouwelijke omgeving.

Vanzelfsprekend waren velen totaal niet vertrouwd met het thema. Vandaar dat er ook steeds experten aanwezig waren die AI uitgebreid toelichtten. Wat zijn de mogelijke gevolgen, bijvoorbeeld voor defensie, de gezondheidszorg en de tewerkstelling? Wat staat er in de AI-wet van de EU?

De deelnemers bespraken vervolgens het onderwerp vanuit heel diverse invalshoeken: veiligheid, ethiek, tewerkstelling, sociale zaken, technologische soevereiniteit, economische competitiviteit, democratie en beleid.

9 kernboodschappen

De rijke en boeiende debatten resulteerden in 9 kernboodschappen. AI biedt bijvoorbeeld de mogelijkheid om deepfake videomateriaal te maken waar bepaalde personen dingen doen of zeggen die volledig vals zijn. De AI-wet gaat er vanuit dat het risico daarvan beperkt is. Het burgerpanel daarentegen vond dat deepfake een zware bedreiging vormt voor de samenleving en dus een hoger risiconiveau moet krijgen.

Het panel bracht ook sterk naar voor dat AI in al zijn toepassingen nooit de enige mag zijn die besluiten neemt, er moet altijd ook een mens tussenkomen bij de besluitvorming. Dat is zeker essentieel bij defensie als er een beslissing moet genomen worden om doelwitten te bombarderen.

Verder legde het panel er de nadruk op dat de EU met zijn AI-aanpak aan een aantal vereisten moet voldoen:

• voldoende duurzaam (er wordt te weinig rekening gehouden met de ecologische voetafdruk);
• ambitieus (de EU mag niet achterblijven op landen als China, de VS en Rusland die er miljarden in investeren);
• ethisch en inclusief (AI moet ten dienste staan van het algemeen welzijn, niemand mag uit de boot vallen).

AI mag de democratie niet ondermijnen noch de tewerkstelling aantasten. En het is cruciaal om duidelijk te communiceren met het brede publiek.

De sleutelboodschappen vormen samen een visie die de volgende Europese Commissie moet inspireren om zijn Strategische Agenda te formuleren voor de periode 2024-2029. Maar ook de Belgische overheid kan ermee aan de slag om haar posities rond AI te bepalen in de komende jaren.

Gezamenlijk gedragen visie

Onze FOD kan in elk geval voldaan terugkijken op het participatieve proces en de uitstekende organisatie. Het was ook bemoedigend om vast te stellen dat de finale tekst quasi unaniem – op een 3-tal kleine opmerkingen na – werd goedgekeurd door het volledige panel. Het is dus mogelijk om met een groep mensen uit totaal verschillende achtergronden een gezamenlijk gedragen visie uit te werken.

Alle aanwezigen toonden zich ook uiterst tevreden over hun deelname. Aanvankelijke onzekerheid, twijfel of stress smolten weg van zodra het panel goed op dreef kwam. “Wat mij vooral motiveert, is het feit dat er niet één moment was waarop ik voelde dat ik mijn tijd aan het verliezen was,” zei deelneemster Anse. “Het is een heel nuttig initiatief en ik leer veel bij.”

Bovendien gaf het grote voldoening om aan een democratisch besluitvormingsproces te kunnen deelnemen. “Aan mijn vrienden moet ik vaak uitleggen wat een burgerpanel precies inhoudt”, zei Samuel. Nu heeft hij er vertrouwen in gekregen. “Burgers betrekken bij dit soort debatten is interessant. Het gebeurt niet overal en de stemmen van de mensen tellen, zeker nu. Het recht van de burger om zijn of haar ideeën en opinies te uiten over iets wat in België gebeurt, is zeer belangrijk. Ik hoop dat degene die aan de macht zijn er rekening mee zullen houden.”

Slotevent

Het slotevent van het hele proces vond plaats op zaterdag 25 mei. Dan hebben de deelnemende burgers hun visie voorgesteld aan de politici in aanwezigheid van vertegenwoordigers van de civiele samenleving en de private sector.

De Belgische minister van Binnenlandse Zaken bevestigde haar wens en ambitie dat burgerparticipatie in de toekomst steeds belangrijker zal worden. Colin Scicluna – kabinetschef van de vicevoorzitter van de Europese Commissie – feliciteerde België voor het initiatief en bevestigde dat de Commissie de overlegdemocratie – zowel op Europees niveau als binnen de lidstaten – wil blijven aanmoedigen. “Uw rapport zal nuttig zijn voor de volgende Commissie.” In zijn videoboodschap beklemtoonde de Belgische premier dat de boodschap gehoord werd en dat ermee rekening zal gehouden worden. Hij nodigde de burgers uit om hem te ontmoeten in de Wetstraat 16 om over hun visie te spreken.

De discussies en het finale rapport maakten in elk geval indruk. Europarlementariër Dragos Tudorache vond het puik werk. “Sommige zaken staan al wel in de AI-wet, maar andere zijn nieuw zoals het aspect onderwijs. We zullen het onderwijs met AI moeten herdenken. Het is de verantwoordelijkheid van de politici om de samenleving meer aan boord te brengen.”

Corina Stratulat (European policy Center) verwoordde het als volgt: ”Jullie bewezen dat burgers in staat zijn om moeilijke onderwerpen te behandelen. En jullie gingen de moeilijke vragen niet uit de weg. Jullie boden een visie op lange termijn aan die misschien wel ambitieuzer is dan die van de politici.”

Laat ons hopen dat we weer een stapje dichter staan bij een samenleving waarin de burger echt gehoord wordt en de kloof tussen politici en burgers veel kleiner is.