Burundi: transformatieve mannelijkheid in een tolerante samenleving

Wie gendergelijkheid nastreeft, moet ook vastgeroeste ideeën rond toxische mannelijkheid doorbreken: dominantie, agressie en zo meer. Onder meer in Burundi tast België met succes de stereotypen aan. Vrouwen krijgen meer erkenning, ex-strijders begrijpen beter waar hun gewelddadig gedrag vandaan komt en zo meer.

Gendergelijkheid en vrouwenrechten staan centraal in het Belgisch binnenlands én buitenlands beleid. Ook de Belgische Ontwikkelingssamenwerking – grotendeels beheerd door onze directie-generaal Ontwikkelingssamenwerking – besteed veel aandacht aan gender in al haar interventies. Vandaar dat gender een transversale prioriteit is tijdens het Belgische voorzitterschap van de Raad van de EU.

Zo ondersteunt de Belgische Ontwikkelingssamenwerking projecten rond de seksuele en reproductieve gezondheidsrechten van vrouwen, de strijd tegen seksueel en gendergerelateerd geweld, gelijke toegang van meisjes tot onderwijs, promotie van vrouwelijk ondernemerschap en zo meer.
 

Vastgeroeste ideeën

Maar bij al die aandacht voor vrouwen mogen we niet uit het oog verliezen dat ook mannen een uiterst belangrijke rol spelen in de genderproblematiek. Want het zijn vaak vastgeroeste ideeën rond mannelijkheid die aan de basis liggen van de problemen die vrouwen ondervinden.

Nog al te vaak staat mannelijkheid synoniem voor sterk en zonder angst zijn, gebruik van de rede boven emoties, economisch succesvol, actief heteroseksueel… In veel culturen wordt viriliteit geassocieerd met agressie, dominantie, moed, onafhankelijkheid en zo meer. De stereotype vrouw is dan weer volgzaam, afhankelijk en zwak.

Een dergelijke eenzijdige visie op mannelijkheid (en vrouwelijkheid) kan uitermate negatief of toxisch worden. Vrouwen – maar ook mannen die zich niet in die visie herkennen – worden in een onderdanige positie geduwd, kunnen zich niet ontplooien en ondervinden discriminatie.
 

Gemilitariseerde mannelijkheid

In conflictgebieden komt daar nog een ‘gemilitariseerde mannelijkheid of masculiniteit’ bovenop. Mannelijkheid wordt er gelinkt aan militaire strijd en gebruik van geweld en onderdrukking om conflicten op te lossen. De man als dappere beschermer die geweld gebruikt tegen de ‘vijand’ brengt een zekere status met zich mee, wat nieuwe rekruten aantrekt. Ook vrouwelijke strijders nemen dat discours over.

Als we werkelijk vooruitgang willen boeken in gendergelijkheid, moet ook de ‘toxische (of negatieve) mannelijkheid’ aangepakt worden. Mannelijkheid hoeft echt niet gelijk te staan aan dominantie en agressie. Er is geen enkele tegenstrijdigheid tussen ‘een echte man zijn’ en empathie opbrengen, zorgzaam zijn, samenwerken, elkaar als gelijke beschouwen en conflicten oplossen zonder geweld.
 

Twuzuzanye: Let’s build Each Other, Together

Vandaar dat de Belgische Ontwikkelingssamenwerking een aantal projecten ondersteunt die ‘toxische mannelijkheid’ willen omvormen tot ‘transformatieve mannelijkheid’. Een mooi voorbeeld is ‘Twuzuzanye: Let’s build Each Other, Together’, uitgevoerd door de Nederlandse ngo Impunity Watch in samenwerking met enkele lokale ngo’s in Burundi.

Het Centraal-Afrikaanse land kan nog steeds beschouwd worden als een post-conflictsamenleving. Ex-strijders zijn er veelal aan hun lot overgelaten. Bovendien wordt de politieke context er gekenmerkt door onverdraagzaamheid. Die komt vooral tot uiting tussen de leden van de diverse politieke partijen, in het bijzonder hun jongerenverenigingen. Vrouwen komen te weinig aan de bak in de overheersende patriarchale cultuur. Zeker in het licht van de verkiezingen in 2025 is het belangrijk om er te werken rond verdraagzaamheid.

Promotie van transformatieve mannelijkheid

Via het project Twuzuzanye heeft Impunity Watch zich sterk ingezet om transformatieve mannelijkheid te promoten, vooral bij jongeren. Zo verspreidde ze een gids over vormingen rond transformatieve mannelijkheid bij een aantal ngo’s en jeugdcentra. Er werden ook sensibiliseringskaravaans op touw gezet. Daarnaast werden 10 ngo’s opgeleid die op hun beurt de discussie aangaan met jongeren over het thema. Ook 4 jeugdcentra werden bijgestaan om jongeren te betrekken in debatten rond gewelddadige mannelijkheid.

Vanzelfsprekend kan het dominerende eenzijdige beeld van mannelijkheid niet in een vingerknip doorbroken worden, maar op zijn minst werden via de ngo’s en jeugdcentra nieuwe begrippen rond transformatieve mannelijkheid geïntroduceerd – voordien bestonden daar zelfs nog geen woorden voor in het kirundi, de Burundese taal – en zal transformatieve mannelijkheid meer gepromoot worden in de Burundese samenleving. Het werd ook duidelijk dat vrouwen niet vergeten mogen worden. Zij versterken vaak de toxische mannelijkheid via de opvoeding van hun kinderen.
 

Psychosociale steun voor ex-strijders

100 jonge ex-strijders kregen vormingen rond democratie en mensenrechten, met focus op de politieke vertegenwoordiging van vrouwen en de afbouw van ‘gemilitariseerde mannelijkheid’. Ze genoten ook steun van Mental Health and Psychosocial Support Services. Daardoor konden ze hun traumatiserende ervaringen onder woorden brengen en hun verleden op een constructieve manier benaderen.

‘Het was de eerste keer sinds mijn terugkeer naar het burgerlijke leven dat ik in staat was om mijn pijnlijke verleden te delen’, getuigde een anonieme deelnemer. ‘Ik was sterk aangegrepen door de traumatische ervaringen die ik aan het front heb opgedaan en wilde er met niemand over praten. Wat ik zonet gedeeld heb, heb ik zelfs nooit aan mijn vrouw verteld.’

Een andere mannelijke deelnemer vertelde hoe zijn agressiviteit is afgenomen dankzij de therapie. ‘Voordien was ik een haatdragend, gesloten en gewelddadig persoon. Ik wou met niemand communiceren. En als iemand me iets aandeed, aarzelde ik niet om brutaal wraak te nemen. Door de psychosociale ondersteuning voelde ik me minder en minder gewelddadig. Ik vermijd nu de confrontatie met mensen met wie ik niet akkoord ga.’

Een vrouwelijke ex-strijder zei na afloop dan weer dat ze nu pas inziet dat haar gewelddadig en woedend gedrag – ook tegenover haar zoon – verband houdt met haar verleden als strijder en dat dat haar enorm spijt.

De psychosociale ondersteuning heeft duidelijk haar impact gehad. De deelnemers engageerden zich om op een meer constructieve manier om te gaan met meningsverschillen. Dat helpt niet alleen het individu, maar ook een hele gemeenschap door geweld en conflicten te voorkomen.
 

Ondersteuning van leidinggevende vrouwen

Maar ook in dit project met focus op masculiniteit, werden de vrouwen zelf niet vergeten. Het was vooral de bedoeling om meer vrouwen te betrekken bij de reconstructie van de maatschappij na het conflict. Zo konden 68 leidinggevende vrouwen hun leiderschapscapaciteiten beter ontwikkelen. Zij organiseerden 16 gemeenschapsfora waar ze hun stem lieten horen.

‘Ik ben trots dat ik nu erkend word door de lokale administratie nadat we een gemeenschapsforum georganiseerd hebben waar we lokale ambtenaren bij uitnodigden’, vertelde een van de leidinggevende vrouwen achteraf. ‘Ze benaderen me nu om mijn opinie te kennen over tal van onderwerpen, niet alleen in verband met vrouwen maar zelfs over veiligheidskwesties. Dat toont aan dat ons leiderschap nu echt erkend wordt.’

Een campagne – zowel online als via de radio – wilde actief clichés ontkrachten rond Burundese vrouwen. Zij zette daarbij relatief onbekende vrouwen in de kijker die een grote rol hebben gespeeld in de Burundese geschiedenis naast leidinggevende vrouwen op zowel lokaal als nationaal niveau. De campagne gaf ook een stem aan mannen en vrouwen die het traditionele leiderschap in het patriarchale systeem in vraag stellen.

Al deze activiteiten hebben onmiskenbaar hun resultaten opgeleverd. Ze legden kiemen voor een geleidelijke bewustwording dat mannen evengoed empathisch en zorgzaam kunnen zijn en vrouwen een krachtige leider. Zo wordt de weg gebaand naar gendergelijke, tolerante samenlevingen waarin elk individu ongehinderd zichzelf kan zijn.