De Afrikaanse Unie: sterke, persoonlijk relaties smeden met Afrika

De 60-jarige Afrikaanse Unie (AU) – met zetel in Addis Abeba, de hoofdstad van Ethiopië – heeft een ambitieuze Agenda 2063 uitgewerkt. Wat doet ze precies en welke rol speelt België bij de AU? We vroegen het aan Stefaan Thijs, permanente vertegenwoordiger bij de AU.

Al in 1963 werd de voorganger van de Afrikaanse Unie (AU) – de Organisatie voor Afrikaanse eenheid – boven de doopvont gehouden. Niet toevallig in de periode van de dekolonisering. Met de organisatie wilden 32 Afrikaanse landen een pan-Afrikaanse visie vertolken voor een vrij en verenigd Afrika dat zijn lot in eigen handen zou nemen.

60 jaar later zijn 55 Afrikaanse landen lid van de AU, vrijwel het hele continent. Alleen Burkina Faso, Guinee, Mali en Soedan ontbreken. Zij werden tijdelijk geschorst omdat ze betrokken zijn in conflicten. Net zoals bij de EU beschikken alle AU-lidstaten over een permanente vertegenwoordiging in Addis Abeba. Dat is ook het geval voor vrijwel alle andere landen van de wereld waaronder België, zij hebben een waarnemersstatuut bij de AU. Dat alleen al toont het grote belang aan van de AU in de wereld van vandaag.

Intergouvernementele organisatie

‘Je mag gerust stellen dat Addis Abeba dankzij de AU één van de grote diplomatieke centra van de wereld is, vergelijkbaar met Brussel’, zegt Stefaan Thijs. Hij is sinds 1 augustus 2022 op post in Addis Abeba als Belgisch ambassadeur en permanent vertegenwoordiger bij de AU. ‘Toch kan je de AU niet zomaar vergelijken met de EU. De EU is veel meer geïntegreerd terwijl de AU louter een intergouvernementele organisatie is. Een groepering van autonome landen dus. Er bestaat wel een AU-Commissie, maar alle beslissingen worden doorgaans door de 55 lidstaten in consensus genomen.’

En dat is niet eenvoudig. ‘Bij toetreding moeten kandidaat-EU-lidstaten voldoen aan specifieke voorwaarden (de ‘Kopenhagen Toetredingscriteria’) zodat je min of meer gelijkaardige profielen hebt’, legt Thijs uit. ‘Bij de AU zijn alle Afrikaanse landen die dat willen automatisch lid, zonder voorwaarden. De verscheidenheid is dus veel groter, ze zijn met veel meer en er is geen supranationale motor zoals de Commissie in de EU. Dat maakt het moeilijk om akkoorden te maken en om dieper te integreren.’

Bovendien is de ontstaansgeschiedenis verschillend. Thijs: ‘De EU ontstond vanuit een economische samenwerking, het politieke kwam later. De AU daarentegen vertrok vanuit een politieke gedrevenheid. Ze wilde vooral haar onafhankelijke stem laten horen in de wereld. Pogingen voor meer economische integratie volgden pas achteraf.
 

Afrikaanse oplossingen voor Afrikaanse problemen

De AU heeft een ambitieuze Agenda 2063 uitgewerkt: een blauwdruk voor ‘het Afrika dat we willen’ tegen 2063. En dat houdt in: ‘een geïntegreerd, welvarend en vredevol Afrika, gestuwd door zijn eigen burgers, dat een dynamische kracht vertegenwoordigt in de internationale arena.’

Een belangrijke verwezenlijking van de agenda tot nu toe is een politiek akkoord over een African Continental Free Trade Area (een Afrikaanse continentale vrijhandelszone). Momenteel is de AU volop bezig met de uitvoering ervan. De vrijhandelszone moet de handel tussen de Afrikaanse landen stimuleren.

Daarnaast staat ook gezondheid hoog op de AU-agenda, onder andere met het Centres for Disease Control and Prevention (Africa CDC). In de nasleep van de coronapandemie wil het Africa CDC de gezondheidsagenda bevorderen en Afrika beter voorbereiden op toekomstige pandemieën.

Met zijn PAPS-departement (Political Affairs, Peace and Security – politieke zaken, vrede en veiligheid) werkt de AU aan vrede in Afrika. ‘Als er een conflict optreedt in Afrika, probeert de AU steevast een antwoord te formuleren’, zegt Thijs. ‘Of het nu Soedan is of Tigray in Ethiopië, de grote Meren of de Sahel, ze probeert tussenbeide te komen en een rol van betekenis te spelen. Volgens de doctrine: Afrikaanse oplossingen voor Afrikaanse problemen.’
 

Open AU-vergaderingen

Het is essentieel dat België nauw betrokken is bij de AU. Al gebeurt er heel wat binnen het kader van de EU. Thijs: ‘De EU heeft zijn eigen ambassadeur die alle lidstaten vertegenwoordigt. Alle posthoofden van de aanwezige EU-lidstaten komen minstens 2 keer per maand samen om de violen gelijk te stemmen. Dat belet niet dat we ook als individueel land zo veel mogelijk deelnemen aan open AU-vergaderingen.’

Onze ambassade kiest vooral die vergaderingen die overeenstemmen met Belgische prioriteiten. ‘Vrede en veiligheid is bijvoorbeeld heel belangrijk voor ons land’, zegt Thijs. ‘Op de ambassade werkt er trouwens ook een militair attaché die vanuit zijn defensie-achtergrond die aspecten heel nauw opvolgt. Een belangrijke taak van de diplomaten bestaat erin om het hoofdbestuur in Brussel goed te informeren over de acties van de AU. Dat is nodig om onder andere ons beleid rond de Grote Meren mee vorm te geven. Waar mogelijk proberen we de acties van de AU te versterken.’

Ook gezondheid ligt België nauw aan het hart. ‘Al tijdens de coronapandemie hebben we ervoor geijverd dat Afrika op termijn zijn eigen vaccins en geneesmiddelen zou kunnen produceren, onder meer via een vaccinhub in Zuid-Afrika. Samen met Duitsland en Frankrijk is België nu een koploper binnen Team Europe om de AU en het Africa CDC te ondersteunen in de uitrol van een ambitieuze Afrikaanse gezondheidsagenda. Minister van Ontwikkelingssamenwerking Caroline Gennez wil trouwens van de ondersteuning van die Afrikaanse gezondheidsagenda een grote prioriteit maken tijdens het Belgisch EU-voorzitterschap volgend jaar.’
 

Vrouwen bemiddelen

Naast de deelname aan vergaderingen werkt onze ambassade binnen de AU dus ook proactief rond de Belgische prioriteiten. En dat zou nog intenser kunnen. Daarom wil ambassadeur Thijs graag een Memorandum of Understanding afsluiten met de AU. Doel: de diplomatieke relaties op een hoger niveau tillen door regelmatig en structureel overleg met de AU-top.

België heeft ook een aantal specifieke projecten lopen met de AU. Thijs: ‘Via FemWise Africa en het VN-Instituut voor Opleiding en Onderzoek (UNITAR) ondersteunen we vrouwen opdat ze beter hun rol kunnen spelen bij conflictpreventie en bemiddeling. Daarmee dragen we bij aan APSA, het programma voor een Afrikaanse architectuur voor vrede en veiligheid van de AU. Daarnaast steunen we via UN Women African girls can code. Daarmee zullen 2.000 meisjes tussen 17 en 20 jaar uit heel Afrika opgeleid worden tot computerprogrammeurs, ontwerpers en designers.’

Als relatief kleine post – met te weinig middelen en sinds kort met slechts 3 diplomaten - moet je heel creatief zijn om impact en visibiliteit te hebben, stelt Thijs. ‘Daarom zetten we sterk in op het delen van expertise in domeinen waar België sterk in staat. Dat doen we door seminaries en uitwisselingen met experten te organiseren, bijvoorbeeld over gezondheid of bemiddeling en conflictpreventie. Of over humanitaire hulp. De AU wil volgend jaar een eigen humanitair agentschap op poten zetten. Dat moet haar in staat stellen om zelf uit te rukken als er in Afrika een ramp plaatsvindt. Ze spiegelt zich daarvoor aan ECHO, het Europese agentschap voor humanitaire hulp. We stellen vast dat er een enorme vraag is naar expertise daarover.’
 

Nationale feestdagen

Elke ambassade in Addis Abeba – vrijwel de hele wereld is er present – organiseert een receptie naar aanleiding van haar nationale feestdag. Daar maakt onze ambassade dankbaar gebruik van. ‘Op die recepties ontmoeten we onze collega’s uit bijna de hele wereld’, legt Thijs uit. ‘Dus ook die van de Afrikaanse landen en dat is bijzonder interessant omdat zij het crème de la crème van hun diplomatiek personeel naar hier sturen. De Afrikaanse diplomaten hier zijn stuk voor stuk zeer goed geïnformeerd en erudiet. Na een receptie kan je sommige mensen die je gesproken hebt uitnodigen voor een werklunch op de residentie om dieper op een thema in te gaan. Mits enige inspanningen en veel empathie kan je zo sterke, persoonlijke relaties uitbouwen, ook met de relatief gesloten groep van Afrikaanse diplomaten. Zo kom je heel wat te weten over wat er in Afrika écht leeft.’

Sterke identiteit

Vorig jaar in februari ging in Brussel nog een uiterst veelbelovende EU-AU-top door. Kort daarop viel Rusland Oekraïne aan. Plots bleken de Afrikaanse landen niet zo happig om in het kamp van de EU te stappen. ‘We nemen daar acte van maar blijven anderzijds ook het debat voeren en ons Europees standpunt uitleggen’, aldus Thijs. ‘Sommige landen stellen zich liever ongebonden op, andere hebben bijzondere banden met Rusland. Ze begrijpen ook niet waarom Europa wel wil dat conflicten in Afrika onmiddellijk stopgezet worden maar nu zelf wapens levert aan Oekraïne. Men verwijt het Westen dat het te vaak dubbele standaarden hanteert en dat er te veel inconsistenties zitten in het beleid. We kunnen er niet om heen: Afrika stelt zich steeds onafhankelijker op. De AU heeft zeker en vast bijgedragen tot een sterke Afrikaanse identiteit.’

De AU wil dan ook een grotere rol spelen op het internationale niveau. ‘Ze wil als AU lid worden van de G20, de groep van de 20 grootste economieën in de wereld waaronder de EU. Daarnaast wil ze dat op zijn minst 2 Afrikaanse landen een permanent zitje in de VN-Veiligheidsraad krijgen. België steunt ten volle het principe dat Afrika beter vertegenwoordigd moet zijn op de internationale scène, inclusief de VN-Veiligheidsraad. Het is belangrijk dat Afrika meer gezicht en stem krijgt in de wereld. We willen dan ook een respectvolle dialoog onderhouden en groeien naar een volwassen relatie.’
 

Empathie is belangrijk

Empathie is daarbij zeer belangrijk, benadrukt Thijs. ‘We mogen nooit de littekens van de koloniale periode vergeten of negeren. Afrika, maar ook de relatie tussen Afrika en Europa, kampen immers nog steeds met een onverwerkt verleden. We moeten daar niet alleen begrip voor tonen maar er ook aan blijven werken. Dat is ook voor Europa een blijvende uitdaging waarin politiek geïnvesteerd moet worden. Bovendien is het evident dat Afrika zijn plaats verdient in de huidige multipolaire wereld.’

Het herwonnen vertrouwen in de Afrikaanse identiteit – mede dankzij de AU – kan een positief effect hebben op de algemene economische ontwikkeling van het continent. Het is dan ook belangrijk dat België probeert de AU sterker te maken. ‘Dat kan door onze expertise te delen die we binnen de EU hebben opgedaan. Bijvoorbeeld door duidelijk te maken dat België veel te danken heeft aan de EU, dat we dankzij de EU als middelgroot land vandaag veel meer zeggenschap hebben. Door dingen samen te doen, kregen we meer macht in de wereld.’

‘Overigens is het mijn diep aanvoelen dat de Afrikanen de EU en ons Europees model sterk appreciëren’, voegt Thijs er nog aan toe. ‘En dat ondanks de opvallende aanwezigheid van China en Rusland in Afrika. Velen onder de Afrikaanse elite hebben in de EU gestudeerd en hebben daardoor een zekere loyauteit. We moeten daarom blijven inzetten op universitaire samenwerking, dat schept banden met toekomstige elites.’

De Belgische aanwezigheid bij de AU blijkt dus uitermate waardevol. Want zo smeden we sterke, persoonlijk relaties met het Afrikaanse continent dat in de toekomst meer en meer op het voorplan zal treden. Bedenkt dat maar liefst 70% van de Afrikaanse bevolking vandaag jonger is dan 30 jaar.