Duurzame steden voor een duurzame wereld

Tegen 2050 woont 70% van de wereldbevolking in steden. Daarom werkt het Belgisch Ontwikkelingsagentschap (Enabel) in de partnerlanden aan inclusieve en duurzame steden die harmonisch ingebed zijn in het omliggende platteland.

  1. Laatst bijgewerkt op
Image
Bouwvakkers bouwen waterput

In Palestina werden de historische centra van 12 gemeenten nieuw leven ingeblazen door Enabel. © Enabel

SDG11 = inclusieve, veilige, veerkrachtige en duurzame steden

Vandaag woont 55% van de wereldbevolking in stedelijke gebieden, tegen 2050 zou dat al 70% zijn. Een snelle verstedelijking wordt dus één van de opmerkelijke trends van de 21ste eeuw. Dat brengt enorme uitdagingen met zich mee. Hoe kunnen al die mensen dicht bij elkaar vreedzaam samenleven? Hoe kunnen ze zich evenwichtig voeden? Kan een stedelijk milieu ook proper en gezond zijn?

De Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen (SDG’s) voorzagen die trend. SDG11 beschrijft in detail de aandachtspunten die nodig zijn om steden ‘inclusief, veilig, veerkrachtig en duurzaam’ te maken. Denk aan degelijke huisvesting, toegankelijk transport, doeltreffend afvalbeheer, voldoende groen en zo meer.

Image
Duurzame steden en gemeenschappen

Explosie van kleine steden in Afrika

Het Belgisch ontwikkelingsagentschap (Enabel) – uitvoerder van de gouvernementele ontwikkelingssamenwerking – is voornamelijk actief in Afrika. Dat continent kent de snelste graad van verstedelijking ter wereld. De bevolking zal er verdubbelen tegen 2050. Maar liefst twee derde ervan zal in stedelijk gebied wonen, vooral in kleine en middelgrote agglomeraties. Er zullen 950 miljoen stedelingen bijkomen.

‘In Afrika zien we naast de uitbreiding van steden ook een geleidelijke verstedelijking van het platteland’, zegt Joëlle Piraux, lead urbanisation bij Enabel. ‘Dat is te wijten aan de bevolkingsgroei, een hoge menselijke mobiliteit en een platteland in volle verandering. Mensen gaan ook op de vlucht voor terrorisme en onveiligheid of de effecten van de klimaatverandering. In de steden vinden ze kansen op werk, infrastructuur en dienstverlening zoals onderwijs.’

‘Plattelandsbewoners trekken eerst naar de kleine steden. Komen ze daar niet aan hun trekken, dan migreren ze naar de grote steden. Dat verschijnsel zien we heel sterk in de Sahel (Niger, Mali, Burkina Faso), maar ook in Centraal-Afrika (DR Congo…).’

Steden en platteland zijn complementair

Enabel ondersteunt die kleine en middelgrote steden om de groeiende, zeer diverse bevolking beter op te vangen. Het zet ook in op stadsontwikkeling die in harmonie verloopt met het hinterland.

De uitdagingen zijn gigantisch. Zeker in Afrika worstelen de steden met een gebrekkige infrastructuur, precaire huisvesting, een beperkte capaciteit van de publieke en private sector, een hoge jongerenwerkloosheid…

De aandacht die Enabel aan steden geeft, betekent niet dat het het platteland de rug toekeert, wel integendeel. Beide zijn net heel complementair en dat moet meer benut worden. ‘Het platteland en de randstedelijke gebieden zijn heel geschikt om voedsel te produceren en te verwerken. Steden daarentegen vormen meer de creatieve hubs, met zowel traditioneel vakmanschap als nieuwe technologieën, en met toegang tot competenties en kapitaal. Het platteland kan dan weer meer traditionele, milieuvriendelijke materialen leveren.’

Een holistische benadering voor stedelijke economische ontwikkeling in Rwanda

Enabel startte in maart 2020 – in volle coronatijden – een project rond verstedelijking in 3 middelgrote steden in Rwanda, met name Rubavu, Musanzu en Rwamagana. De laatste is een satellietstad van hoofdstad Kigali. Hoofddoel: een duurzame en inclusieve economische ontwikkeling stimuleren en de infrastructuur verbeteren, met gebruik van lokale materialen. De hele bouwsector wordt gestimuleerd om uit te groeien tot een ware kringloopeconomie.

Wat opvalt is dat de lokale gemeenschap van bij het begin heel nauw betrokken werd bij het project, onder meer via workshops en “wandelingen” (transect walks). Door deel te nemen aan het proces voelen de bewoners zich mee eigenaar van de stadsontwikkeling. Daarmee ent het project zich op het sterke gemeenschapsgevoel in Sub-Saharaans Afrika. Ook in Rwanda wordt de gemeenschap regelmatig opgeroepen, bijvoorbeeld om bomen te planten of wegen schoon te maken.

De “wandelingen” in de stadszones lieten toe het economisch potentieel ervan in kaart te brengen. De deelnemers hanteerden daarbij 3 invalshoeken: die van de gemeenschap, de private sector en de natuur. Voor de projecten met het grootste potentieel werden oproepen gelanceerd.

Uiteindelijk werden 65 ondernemingen geselecteerd voor het luik “lokale materialen” (aarde, stenen). Ze krijgen steun om een businessplan uit te werken, terwijl 50% van de apparatuur gefinancierd wordt. Denk aan een pers om bakstenen te maken en andere machines. Er worden ook workshops georganiseerd over minder bekende, veelbelovende technieken zoals het gebruik van bamboe in de bouw. In de vakscholen worden lokale materialen in het leerplan geïntegreerd en zo meer.

Enabel kiest ervoor om spelers uit diverse sectoren te laten samenwerken: private sector, milieu, onderwijs… Het project sluit perfect aan bij het Rwandese beleid. Rwanda is een van de weinige landen in Sub-Saharaans Afrika met een degelijk uitgewerkte visie op verstedelijking.

Remote video URL

Kleine donor met impact

Een kleine donor als België kan wel degelijk zijn impact hebben bij de ontwikkeling van duurzame en inclusieve steden. Dat blijkt uit de nu al 25 jaar ervaring van Enabel, onder meer met Ho Chi Minh City (Vietnam), Kampala (Oeganda) en Bujumbura (Burundi). Een succesfactor bleek telkens weer het nauw betrekken van de bevolking. Omslachtig maar wel heel lonend. Vandaar dat Enabel streeft naar ‘steden die iedereen een veilige en betaalbare leefomgeving bieden en die de burgers bij de ontwikkeling van hun stad betrekken’.

Binnen zijn holistische en multisectoriële aanpak onderscheidt Enabel 5 kernpunten.

Kwaliteitsvolle overheidsdiensten voor iedereen

Kwaliteitsdiensten zijn essentieel voor een leefbare stad, ook in “informele wijken”. Denk aan toegang tot drinkwater en riolering, wegen, energie, afvalbeheer- en verwerking. Enabel helpt daarbij. Zo zorgde het in Conakry (Guinee) voor een betere afvalverwerking als eerste stap naar een volwaardige kringloopeconomie en properder steden.

Enabel promoot lokale werkgelegenheid in de bouw en mogelijkheden voor beroepsopleiding om zo de lokale gemeenschappen, vooral de jongeren, aan te moedigen om te participeren. Het steunt ook steden bij de organisatie van een openbare gezondheidszorg voor iedereen, met bijzondere aandacht voor mentale aandoeningen en de gezondheid van adolescenten.

Image
Jongen met motor

In Conakry (Guinee) zorgde Enabel voor een betere afvalverwerking als eerste stap naar een volwaardige kringloopeconomie en properder steden. © Enabel

Economische kansen en banen, met extra aandacht voor jongeren en vrouwen

Het talent van jongeren en vrouwen mag niet onderbenut blijven! Want als zij de kans krijgen hun competenties te ontwikkelen en als ondernemerschap wordt aangemoedigd, krijgt de stedelijke economie een boost.

De stedelijke omgeving biedt daartoe heel wat potentieel. Zo ondersteunt Enabel in 3 stedelijke gebieden in Guinee bestaande kmo’s, actief in 3 sectoren: huisvesting en toerisme, duurzame steden en digitale economie. Digitalisering is een krachtig instrument om vrouwen te versterken.

Image
Vrouw met plaat vol verwerkt fruit

In Guinee wordt het vrouwelijk ondernemerschap ondersteund. Op de foto: fabriek voor verwerking van fruit. © Enabel

Veilige steden gebaseerd op sociale cohesie

Enabel wil meebouwen aan een inclusieve en veilige leefomgeving, vooral toegespitst op jongeren, vrouwen en kwetsbare groepen. ‘In de komende jaren zal meer aandacht gaan naar vrouwvriendelijke steden. Vrouwen moeten zich veilig voelen in hun stad. De publieke ruimtes moeten aangenaam zijn, voor meisjes, adolescenten én vrouwen. En dus moeten vrouwen betrokken worden bij de besluitvorming’, aldus Piraux.

Een groot probleem is het stedelijk en gendergerelateerd geweld. In Kisangani (DR Congo) heeft Enabel het gezondheidscentrum Alwaleed ontwikkeld tot een ‘One Stop Center’. Vrouwen kunnen er niet alleen terecht voor medische en psychologische opvolging, maar ook voor juridische hulp en re-integratie in de maatschappij. Bedoeling is het pilootproject naar andere regio’s uit te breiden.

Ook cultuur is een goed bindmiddel om de sociale en economische interactie in de openbare ruimte te herstellen. Het kan zelfs benut worden om stedelijk geweld te bestrijden en mensen nauwer te betrekken bij het leven in de stad. Dat ondervond Enabel bijvoorbeeld in Palestina. Het hielp daar de historische centra van 12 gemeenten nieuw leven inblazen. Niet alleen werd de sociale cohesie hersteld en leefden de lokale gemeenschappen economisch opnieuw op, het project versterkte ook het Palestijnse identiteitsgevoel.

Veerkrachtige steden en spelers van verandering tegenover de klimaatverandering

Klimaat en milieu treden meer en meer op de voorgrond. Piraux: ‘Steden dienen zich niet alleen aan te passen aan een veranderend klimaat, ze moeten ook hun activiteiten die bijdragen aan de klimaatverstoring drastisch terugschroeven. Steden zijn daar zeer belangrijke spelers! Gebouwen en voorzieningen mogen niet te veel energie verslinden, en de bewoners moeten meer bewust gemaakt worden van hun impact op de klimaatverstoring.’ Momenteel werkt Enabel nieuwe projecten uit rond ‘Green Municipalities’, in zowel Palestina als Mali.

Participatieve en geïntegreerde stadsplanning en stedelijk beheer

Alle projecten zien erop toe dat de bewoners betrokken worden bij de stadsontwikkeling (zie kader Rwanda). Deze zogenaamde “co-creatie” (samen uitwerken) van beleidslijnen en instrumenten leidt tot duurzamere resultaten. De oplossingen zijn immers beter afgestemd op de reële noden van de gemeenschappen, terwijl zij zich tezelfdertijd meer mee eigenaar voelen. Ook vrouwelijk leiderschap wordt aangemoedigd.

Digitalisering kan een interessant hulpmiddel zijn om bewoners te laten participeren, bijvoorbeeld door efficiënte integratie van (big) data en burgergerichte e-diensten (inclusief bevolkingsregisters). Dankzij digitalisering kunnen diensten ook beter gepland en toegankelijker worden. Dergelijk ‘e-stadsbeheer’ past Enabel momenteel toe in Rwanda (smart cities).

‘Steden zijn onmisbaar bij elk SDG’, besluit Piraux. ‘Daarom moeten we onze “strategie verstedelijking” verdiepen en ook transversaal toepassen. Verder zoeken we aansluiting bij niet-gouvernementele actoren via het Gemeenschappelijk Strategisch Kader (GSK) Sustainable Cities.’ (zie kader)

GSK Sustainable Cities

Om zijn ontwikkelingssamenwerking te optimaliseren streeft België zoveel mogelijk synergiën na tussen de Belgische niet-gouvernementele actoren. Zo brengen de “gemeenschappelijke strategische kaders” (GSK) alle actoren (ngo’s, universiteiten, vakbonden…) bijeen om een gemeenschappelijk doel na te streven. Sommige GSK’s brengen alle Belgische spelers in een bepaald partnerland samen, andere leggen zich toe op een bepaald thema.

Het GSK Sustainable cities streeft duurzame steden na in het Zuiden. Vertrekkende van de bestaande expertise in België heeft het 3 doelstellingen:

  1. co-creatie van de duurzame stad door lokale besturen, met nauwe betrokkenheid en participatie van de burger (Echos Communication, COTA, …);
  2. versterking van de institutionele capaciteiten (de koepels van de Belgische gemeenten: VVSG (Vlaanderen), UVCW (Wallonië), Brulocalis (Brussel))
  3. inclusieve waardeketen om duurzame steden te voeden (Rikolto, Oxfam Magasins-du-Monde, …).

Ook Enabel zal zich bij dit GSK aansluiten.