Expo in Kyiv toont gedeelde verleden van Oekraïne met België en West-Europa

Wist je dat er rond 1900 ruim 20.000 Belgen in de Donbas woonden, in die tijd onze ‘10^de provincie’? Samen met andere West-Europese landen trokken ze er de industrialisatie op gang. Deze Oekraïense regio – vandaag bezet door Rusland – kent dus geen door en door Russische oorsprong. Een expo en een documentaire belichtten dat vergeten gedeelde verleden. Onze ambassade in Kyiv cofinancierde en schreef er in 2009 al een boek over.

Na 2,5 jaar woedt nog steeds een bloedige oorlog in Oekraïne. Rusland heeft het vooral gemunt op de Donbas, een sterk geïndustrialiseerde regio in het Oosten van Oekraïne. Maar wist je dat België mee aan de basis ligt van de steenkool- en ijzerertsontginning en de staalfabrieken van de Donbas? Een vergeten geschiedenis zowel door de Oekraïners als door de Belgen!
 

Cockerill en Solvay

Toen de Russische tsaar zag hoe West-Europa in de 19^de eeuw een industriële revolutie doormaakte – aanvankelijk in Groot-Brittannië, later in België en op het vasteland – kon hij als grootmacht niet achterblijven. Een eerste huzarenwerk was de aanleg van een spoorlijn tussen Moskou en Sint-Petersburg in 1837. En jawel, daar waren Belgen bij betrokken.

Rusland wilde echter niet afhankelijk worden van het buitenland en wou liever alles zelf produceren. Daarom schermde het zijn interne markt af met zware importtarieven. Het Belgische bedrijf Cockerill bijvoorbeeld – dat aan de basis lag van de staalindustrie in ons land – zag daardoor in 1877 zijn export ineenstorten.

In navolging van de Brit John Hughes – die in 1872 de eerste hoogoven opstartte in de Donbas – besloot ook Cockerill om ter plekke te investeren en te produceren. Waarom de Donbas? Omdat deze quasi verlaten steppe heel veel steenkool en ijzererts bevatte die bovendien vrij dicht tegen de oppervlakte zaten en dus gemakkelijk te ontginnen waren.

Na Cockerill volgden Solvay – met sodafabrieken – en ruim 160 andere Belgische bedrijven. In 1900 was België de grootste investeerder in Rusland, nog voor onze grote buurlanden Groot-Brittannië, Frankrijk en Duitsland. In veel steden – waaronder Kyiv – legden Belgen de tramlijnen aan.

10^de Belgische provincie

In de Donbas alleen al – onze ‘10^de Belgische provincie’ in die tijd – woonden meer dan 20.000 landgenoten. Belgische steden rezen uit de grond met hun eigen scholen, ziekenhuizen, parken, ontspanningsfaciliteiten en zo meer. Allemaal heel herkenbaar, met onze typische rode baksteen.

Zeker in de stad Lisitsjansk stonden ware pareltjes. Denk aan de directeurswoning van de oude sodafabriek van Solvay waarin jarenlang een sanatorium was ondergebracht. Of woonwijken met de bescheiden citéhuisjes voor de fabrieksarbeiders, de iets grotere woningen voor de opzichters en de schitterende villa’s voor de ingenieurs en directeurs. Of nog het gymnasium, een middelbare school met faam in Oekraïne. Stuk voor stuk Belgisch erfgoed!

Maar na de Russische revolutie in 1917 en de overwinning van de bolsjewieken van Lenin werden alle buitenlanders uit het land gezet. Hun fabrieken werden genationaliseerd, zonder enige vorm van compensatie. De Donbas – toen nog Russisch – werd later Oekraïens grondgebied. Na de inval van de Russen in februari 2022 werd de regio door Rusland bezet. Ongeveer al dat mooie erfgoed werd vernietigd.

The European Heritage of the Donbass

Zo’n belangrijk stuk geschiedenis mag niet vergeten worden. Zeker niet in deze oorlogstijden waarin Rusland het nepnieuws verspreidt dat de Donbas een door en door Russische oorsprong kent. De Donbas maakt in werkelijkheid integraal deel uit van de West-Europese geschiedenis en deelt cultureel, architecturaal en industrieel erfgoed met onze contreien.

Daarom nam het Oekraïens museum voor hedendaagse kunst (MOCA) – samen met onder andere het Ukrainian Emergency Art Fund (UEAF) en de VN-organisatie voor onderwijs, wetenschap en cultuur (UNESCO) – het initiatief om een expo te organiseren op Mikhaelivski Square, één van de drukst bezochte pleinen in hoofdstad Kyiv. Titel: The European Heritage of the Donbass.

6 panelen – 1 per land – beschrijven waardevol erfgoed in de Donbas dat er is nagelaten door de landen die ruim 100 jaar geleden het meest tot de industrialisering hebben bijgedragen: de VS, België, Groot-Brittannië, Duitsland, Frankrijk en Italië. Voor België werd gekozen voor het gymnasium en het ziekenhuis in Lisitsjansk.

Met een QR-code op de panelen kunnen de geïnteresseerden een fragment van de documentaire Eurodonbas bekijken. Met historische archiefbeelden belicht de docu hoe – aan het begin van de 20^ste eeuw – de Donbas integraal deel uitmaakte van de Europese economie (zie trailer). Ze speelde ook in de filmzalen in Oekraïne en kende er een groot succes.
 

Steel on the steppe

Onze Belgische ambassade in Kyiv cofinancierde niet alleen het initiatief, onrechtstreeks lag ze ook aan de basis van het hele gebeuren. Want in 2009 al hebben twee collega’s van onze FOD – Wim Peeters en Frederik Develter – een boek uitgegeven: Steel on the steppe. De uitgave bespreekt in detail de Belgische aanwezigheid in Oekraïne en de Donbas in de 19^de eeuw tot 1917. Onze collega’s bezochten daarvoor musea tot in de verste uithoeken van de Donbas. Het werk werd ook in het Oekraïens vertaald en in groten getale verspreid.

De Oekraïense maker van Eurodonbas las Steel on the steppe en dat inspireerde hem tot het draaien van de documentaire. Ook de initiatiefnemers van de expo lieten zich erdoor inspireren.

De hele maand mei – Europadag 9 mei incluis – waren de panelen te bezichtigen op de Mikhaelivski Square in Kyiv. Talloze Oekraïners en buitenlanders lazen de panelen en werden zich meer bewust van een stuk vergeten geschiedenis. Al werd het erfgoed zelf jammer genoeg verwoest, voortaan blijft dat gedeelde verleden met België en West-Europa in het geheugen gegrift. De expo zal later ook in het buitenland te zien zijn.