OVSE: een uniek forum voor dialoog en gezamenlijke actie

Van september tot en met december 2022 is België voorzitter van het Forum voor Veiligheidssamenwerking, een belangrijk orgaan van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE). In deze fiche ontdekt u alvast wat de OVSE precies doet en hoe ze kan bijdragen tot vrede.

De Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) legt zich toe op het behoud van vrede en stabiliteit in haar 57 lidstaten. Naast alle Europese landen, zowel EU als andere, zijn ook de VS, Canada, Rusland, alle Balkan- en Centraal-Aziatische landen lid. Met meer dan 1 miljard mensen in haar ambtsgebied is ze ’s werelds grootste regionale veiligheidsorganisatie.

De OVSE wil verschillen overbruggen, vertrouwen wekken en de samenwerking tussen landen bevorderen. Daartoe maakt ze gebruik van een veelzijdige aanpak: van conflictpreventie, democratisering en transparante verkiezingen, over strijd tegen corruptie en de creatie van milieubewustzijn tot de promotie van verdraagzaamheid, non-discriminatie en mediavrijheid.

In een wereld in continue verandering - met groeiende verdeeldheid, een oorlog in Europa en complexe mondiale dreigingen - is de missie van de OVSE meer dan ooit van vitaal belang voor Europa. Ze biedt immers een uniek forum voor dialoog en gezamenlijke actie. Ook België is actief betrokken bij de OVSE.

Toch blijft de OVSE bij het brede publiek vrij onbekend. Ontdek hieronder wat de OVSE precies doet om de vrede te bewerkstelligen.

De OVSE vindt zijn prille wortels in de vroege jaren 1970, in volle Koude Oorlog. De Sovjetunie zocht naar een niet-militaire manier om veiligheid en stabiliteit te garanderen. Uiteindelijk stelde het neutrale Finland voor om een Conferentie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (CVSE) te organiseren, de voorloper van de OVSE.

De CVSE bereikte in 1975 een akkoord over de Helsinki Final Act. Deze akte omvat 10 fundamentele principes (zie kader) die tot op vandaag richtinggevend zijn. Tot eind de jaren 1980 bleef de CSCE een van de weinige platformen voor dialoog tussen het Oostblok, het Westen en de neutrale landen.

Met de val van de Berlijnse Muur en het einde van de Koude Oorlog ontstond een totaal nieuwe situatie in Europa. Het Charter of Paris for a New Europe (1990) zette de bakens uit voor een vernieuwd CVSE: een organisatie met hoofdkwartier in Wenen, eigen personeel en de bevoegdheid om op te treden in de 57 lidstaten. Een van de eerste acties was het crisisbeheer in het uiteenvallende Joegoslavië. In 1994 werd de CVSE omgedoopt tot OVSE.

De Permanente Vertegenwoordigers van de staten ontmoeten elkaar wekelijks in de Permanente Raad. Jaarlijks vindt een ministerraad plaats. Indien nodig kan ook een top op niveau van staatsleiders georganiseerd worden.

Het Forum voor Veiligheidssamenwerking (Forum for Security Co-operation of FSC) is een autonoom besluitvormingsorgaan waarin vertegenwoordigers van de staten wekelijks de militaire stabiliteit en veiligheid bespreken.

Essentieel is dat alle deelnemende staten een gelijke status hebben en beslissingen nemen bij consensus.

Naast het Secretariaat (Wenen), omvat de OVSE 3 instellingen met specifieke taken.

Het Office for Democratic Institutions and Human Rights (ODIHR, Warschau) promoot mensenrechten en democratie. Daartoe organiseert het verkiezingswaarnemingen, ondersteunt het de rechtsstaat en stimuleert het tolerantie en non-discriminatie.

De Vertegenwoordiger voor Mediavrijheid (Wenen) volgt de ontwikkelingen in de media op de voet op en trekt aan de alarmbel als de vrijheid van meningsuiting en de mediavrijheid in het gedrang komen.

De Hoge Commissaris voor Nationale Minderheden (Den Haag) gebruikt stille diplomatie en vroege actie om etnische spanningen op te lossen.

Om te bouwen aan vrede en veiligheid maakt de OVSE gebruik van een uiterst veelzijdige aanpak met 3 dimensies. Transnationale uitdagingen worden daarbij niet uit het oog verloren.

Voor politiek-militaire zaken voedt ze een grotere openheid, transparantie en samenwerking. Ze probeert ook vertrouwen op te bouwen en conflicten te voorkomen. Daarnaast streeft ze naar de veilige bewaring en vernietiging van kleine en lichte wapens en conventionele munitie.

Ook economie en milieu zijn cruciaal voor de veiligheid. De OVSE promoot goed bestuur, strijdt tegen corruptie en stimuleert het milieubewustzijn. Natuurlijke hulpbronnen moeten eerlijk verdeeld worden en milieuafval degelijk beheerd.

Mensenrechten en fundamentele vrijheden vormen de basis van stabiele samenlevingen. Daarom ondersteunt de OVSE haar deelnemende staten om democratische instellingen uit te bouwen en eerlijke en transparante verkiezingen te organiseren. Deze dimensie omvat tevens het respect voor de rechtsstaat en mensenrechten, ook die van nationale minderheden.  

De OVSE besteedt eveneens aandacht aan uitdagingen op vlak van transnationale veiligheid. Denk aan gewelddadig extremisme en radicalisering die kunnen leiden tot terrorisme, cyberaanvallen, handel in drugs, wapens en mensen, de menselijke en milieu-impact van de klimaatverstoring, en migratie.

In al haar activiteiten zet ze in op gendergelijkheid en ondersteuning van de jeugd. Scholen bijvoorbeeld krijgen extra aandacht omdat ze ideale plekken zijn om wederzijds vertrouwen te voeden, stereotypen af te breken en aan te zetten tot begrip voor universele mensenrechten.

De zogenaamde comprehensive security komt ook tot uiting in het feit dat er gewerkt wordt in alle fasen van een conflict: vooraf (preventie), tijdens (bemiddeling) en achteraf (verzoening, heropbouw).

Het leeuwendeel van het werk van de OVSE gebeurt ter plaatse, in zogenaamde terreinmissies. Want het is in de landen zelf dat gebouwd moet worden aan vrede en vertrouwen. De terreinmissies zijn actief in 4 regio’s: Zuidoost-Europa (Albanië, Kosovo, Servië…), Oost-Europa (Moldavië, Oekraïne), Centraal-Azië (Kazachstan, Oezbekistan…) en de Zuid-Kaukasus (Nagorno-Karabach, Georgië).

Terreinmissies komen er op vraag van de gastlanden die hulp nodig hebben om hun OVSE-engagementen na te leven. Sommige operaties proberen spanningen weg te werken. Dat was onder meer het geval in Oekraïne. Jammer genoeg moest de Special Monitoring Mission to Ukraine (SMM) na de inval van Rusland stopgezet worden.

Vaak spelen terreinmissies een cruciale rol in post-conflictsituaties, omdat ze het vertrouwen helpen herstellen tussen de betrokken gemeenschappen. Zo speelt een OVSE-missie een belangrijke rol als go-between tussen Transnistrië en Moldavië.

• In de Centraal-Aziatische republieken (Tadzjikistan, Turkmenistan, Oezbekistan, Kirgistan, Kazachstan) doet de OVSE veel aan conflictpreventie door ‘capaciteitsopbouw’. Dat gebeurt onder meer via de OSCE Academy (Kirgistan) die opleidingen organiseert over politiek & veiligheid, en economisch bestuur & ontwikkeling. Er gaat ook veel aandacht naar grenswachten via het OSCE Border Management Staff College, onder andere om de grens van Tadzjikistan met Afghanistan te versterken.

• Via het ODIHR heeft de OVSE een gouden standaard uitgewerkt voor verkiezingswaarnemingen. Elke deelnemende staat moet ODIHR informeren over geplande verkiezingen. Na grondige analyse zet het ODIHR een verkiezingsobservatiemissie op die kan variëren van louter technische ondersteuning tot een volwaardige observatiemissie die heel het land omspant. De voorbije jaren vaardigde België verkiezingswaarnemers af naar Hongarije, Kirgistan, Oezbekistan en Servië. Ook de verkiezingswaarnemingen die de EU uitvoert, zijn gebaseerd op de ODIHR-methodologie.

• De terreinmissie (post-conflict) in Kosovo is de grootste van de OVSE en omspant het hele land. Ze hanteert de typisch veelzijdige aanpak: bescherming van cultureel en religieus erfgoed, promotie van mediavrijheid en anti-discriminatie, bevorderen van de deelname van de jeugd aan het politieke en openbare leven, tegengaan van terrorisme en cyberdreigingen en zo meer.

België was bij de eerste ondertekenaars van het Helsinki Final Act. Ons land heeft dan ook een Permanente Vertegenwoordiging bij de OVSE in Wenen.

Van september tot en met december 2022 is België voorzitter van het Forum voor Veiligheidssamenwerking. Alle landen van de OVSE komen afwisselend aan bod, volgens alfabetische rangschikking.

In het verleden was België al voorzitter van de OVSE zelf. Daarvoor moet een land zich kandidaat stellen en unaniem aanvaard worden. België was eveneens voorzitter van andere OVSE-structuren, onder meer de Open Skies Consultative Commission in 2020. Daarnaast neemt België actief deel aan terreinmissies met verschillende experten.

De Europese Unie werkt heel nauw samen met de OVSE, ook op het terrein. Het verdrag van Lissabon vermeldt expliciet de Helsinki Final Act als richtsnoer. En het recent goedgekeurde Strategisch Kompas voor Veiligheid en Defensie stelt dat de EU de samenwerking met de OVSE wil verstevigen.

De OVSE beschouwt de Verenigde Naties als haar voornaamste partner. De VN-Veiligheidsraad draagt immers de primaire verantwoordelijkheid voor het behoud van vrede en veiligheid in de wereld. Van zijn kant erkent het VN-charter de OVSE officieel als regionale veiligheidsorganisatie.

De NAVO is voorstander van de veelzijdige aanpak die de OVSE hanteert. Ze ziet in de OVSE dan ook een voorname, complementaire partner.

Ook de Raad van Europa beschouwt de OVSE als een belangrijke partner met een gemeenschappelijk doel. De Raad is een organisatie waarvan 47 Europese landen lid zijn, 6 niet-Europese landen zijn waarnemer. Hij legt zich vooral toe op mensenrechten, democratie en de rechtsstaat.

De OVSE biedt een overduidelijke meerwaarde. Een groot deel van de landen van het noordelijk halfrond zitten er immers samen aan tafel om de vrede in de regio te bespreken, en dat op volledig gelijke voet: elke land heeft er exact evenveel macht. Ze biedt een uniek forum waarin alle landen als gelijke met elkaar kunnen praten en onderhandelen.

Bovendien worden alle beslissingen in consensus genomen. Dat betekent dat elke beslissing van de OVSE zeer breed gedragen wordt.

Deze sterkte is meteen ook een zwakte. Van zodra één land niet akkoord gaat met een bepaalde gang van zaken, kan het elke vooruitgang tegenhouden. Toch blijven de consensus en de gelijke status essentieel voor de OVSE.

De terreinmissies vormen dé grote sterkte van de organisatie omdat ze daar de brede aanpak van veiligheid heel concreet maakt. De aanwezigheid op het terrein, vlak bij de mensen waar het om gaat, is een sterke troef.

Door haar eenvoudige structuur, en mits consensus, kan de OVSE relatief snel in actie komen. Maar de groeiende polarisatie rond actieve en aanslepende (protracted) conflicten in de OVSE-regio maakt het de organisatie steeds moeilijker om betekenisvolle beslissingen te nemen. Dat heeft onmiskenbaar een belangrijke impact op haar interne werking.

In de OVSE hebben zowel Rusland als Oekraïne een vetorecht. Zolang er een actief conflict woedt, kan de OVSE weinig doen. De OVSE-actie staat of valt immers met de politieke wil en de bereidheid om te overleggen en tot actie over te gaan. Maar van zodra er op een of andere manier een bestand is, kan de organisatie wel een voorname rol spelen en snel activiteiten ontplooien.

De OVSE blijft een uniek forum waar alle Trans-Atlantische, Europese en Centraal-Aziatische landen elkaar blijven ontmoeten, en dat op volkomen gelijke voet. Dat onderscheidt de OVSE van andere organisaties. Zo zit Rusland in de NAVO en de EU niet mee aan tafel. En in de VN-Veiligheidsraad hebben permanente leden meer macht dan niet-permanente leden.

Als de politieke wil er is, kan de OVSE bovendien een belangrijke rol spelen. En zelfs al is er weinig of geen vooruitgang voor de moeilijke dossiers tijdens de formele vergaderingen, in de wandelgangen worden er wel degelijk contacten gelegd en boodschappen doorgegeven. Alleen dat al is positief.