Ratten redden levens

De alleenstaande grootmoeder Gloria Tiki leefde ruim 20 jaar in angst. Haar land ligt immers in de buurt van een elektriciteitslijn. Tijdens de Mozambikaanse burgeroorlog (1977-1992) werden er landmijnen geplaatst onder de masten en de kabels. ‘Mijn 3 dochters kunnen zich nauwelijks herinneren dat het ooit veilig was om te spelen’, zegt ze. ‘Mijn kleinkinderen al zeker niet. Ik kan je verzekeren: land bewerken terwijl er elk moment een mijn kan ontploffen, dat is verschrikkelijk! Maar we hadden geen keuze. Het land was mijn enige bron van inkomsten en voedsel.’

Tot begin 2013 APOPO de mijnen opruimde. ‘Ze spraken eerst met onze chef om te weten welk land gevaarlijk was. En toen kwamen ze met machines, metaaldetectors en zelfs ratten! We waren daar heel verbaasd over.’ Ratten worden in Afrika immers beschouwd als een pest omdat ze gewassen en voedselvoorraden aanvreten. Weinigen beseffen dat die in hun ogen ellendige knaagdieren zo nuttig kunnen zijn.

De ratten deden alvast uitstekend werk op Gloria’s land. ‘Ze vonden zelfs mijnen op vele meters afstand van de masten, naast oude bommen en kogels.’ Het mag een wonder heten dat Gloria en haar kinderen nooit op een mijn trapten. Anderen in haar gemeenschap hadden minder geluk, er was ook één dodelijk ongeval. Maar sinds 2013 kon Gloria zonder zorgen haar land bewerken, zelfs tot dicht bij de masten. ‘Het land is er vruchtbaar omdat het zo lang niet gebruikt werd.’

Vanwaar het idee om ratten mijnen te laten opsporen? De Belg Bart Weetjens had in 1995 niet alleen ratten als huisdier, hij zocht ook een oplossing voor die gruwelijke landmijnen die na een conflict achterblijven. Toen hij las dat woestijnratten over een enorm sterk reukzintuig beschikken, ging er een lichtje branden. Konden ratten landmijnen ruiken? Prof. Ron Verhagen (UAntwerpen) raadde hem aan om de ‘reuze Afrikaanse hamsterrat’ uit te testen, die vrijwel in heel Sub-Sahara Afrika voorkomt.

En zo ging Weetjens aan de slag. In de begindagen kreeg hij daarbij onder meer steun van de Belgische Ontwikkelingssamenwerking. De ratten moesten leren om TNT op te sporen, de explosieve stof eigen aan landmijnen. Bovendien moesten ze die stof kunnen onderscheiden van metaalresten. Dat gaf meteen een belangrijk voordeel in vergelijking met klassieke ontmijning. Die gebruikt metaaldetectoren die elk stukje metaal ontdekken waardoor het heel tijdrovend wordt.

Na enig vallen en opstaan – de diertjes moesten ook gekweekt worden – slaagde het team rond Weetjens erin om een degelijke trainingsprocedure uit te werken. Het komt erop neer dat de ratten leren dat ze na een klikgeluid lekkers krijgen. En dat klikgeluid horen ze enkel als ze TNT vinden. De training lukte en de eerste zogenaamde ‘HeroRATs’ kregen hun ‘diploma’. Vandaag bevindt het trainings- en onderzoekscentrum voor ratten zich in Tanzania. Overigens, van bij het begin werkte APOPO nauw samen met de Tanzaniaanse Sokoine Landbouwuniversiteit.

De getrainde ratten handelen buitengewoon snel. Eén enkele HeroRAT kan een oppervlakte ter grootte van een tennisveld afsnuffelen in 30 minuten. Een ontmijner met metaaldetector zou daar tot 4 dagen over doen, afhankelijk van hoeveel metaalresten er verborgen liggen. Ratten werken ook veiliger en doeltreffender. Bij klassieke ontmijning sterft 1 ontmijner en worden er 2 verwond voor elke 5000 succesvol verwijderde mijnen.

Naast hun scherpe reukzin en snelheid, hebben de reuze Afrikaanse hamsterratten een pak andere voordelen. Zo zijn ze heel intelligent en rustig en kunnen ze makkelijk getraind worden. Met hun 1 kg wegen ze bovendien te licht om een mijn te laten ontploffen. Omdat ze van nature in Afrika voorkomen, zijn ze er uitstekend aan het milieu aangepast. Ze passen zich ook vlot aan als een nieuwe trainer hen overneemt.

Het is ook goedkoop om de ratten te houden en APOPO doet dat met heel veel zorg. ‘De kooien zijn ruim en goed geventileerd’, legt trainingverantwoordelijke Pendo Msegu uit. ‘In elke kooi staat een kleien pot die sterk lijkt op hun natuurlijk ondergronds nest. De ratten kunnen ook snuffelen aan een houten drievoet. Dagelijks brengen ze tijd door in een groot overschaduwd speelterrein met klimtakken- en koorden en met plekken om zich te verschuilen. Zo vermijden we verveling, stress en agressie.’ De aanpak loont: de HeroRATs leiden een lang leven.

Ondertussen is APOPO uitgegroeid tot een organisatie met 220 medewerkers, aanwezig in 7 landen. De jaarlijkse omzet bedraagt ongeveer 4 miljoen euro. Sinds zijn ontstaan werden maar liefst 108.000 mijnen vernietigd en werd ruim 24 miljoen m² land teruggegeven aan bijna 1 miljoen mensen. APOPO doet aan ontmijning in landen als Angola, Cambodia, Zimbabwe en Ethiopië.

De nood blijft hoog. Naar schatting steken er nog 110 miljoen mijnen in de grond. Jaarlijks worden 5000 mensen door mijnen gedood of verminkt. Toch is oprichter Bart Weetjens hoopvol. ‘Als we zo blijven verder doen, zal het landmijnenprobleem in de wereld binnen 20 tot 30 jaar volledig opgelost zijn.’

APOPO wil zich ook inzetten voor het milieu. Zo vroeg de Zimbabwaanse regering om het Great Limpopo Transfrontier Park te ontmijnen. Dat is ’s werelds grootste natuurreservaat dat 3 landen overspant: naast Zimbabwe, ook Mozambique en Zuid-Afrika. Het 35.000 km² groot gebied heeft een enorm potentieel voor de natuur én voor ecotoerisme. Jammer genoeg ligt een strook van ruim 7 miljoen m² bezaaid met landmijnen. Onder meer olifanten zijn er het slachtoffer van.

De reuze Afrikaanse hamsterratten kunnen natuurlijk meer ruiken dan alleen TNT. Zo traint APOPO momenteel ratten om het schubdier en Afrikaans zwarthout te herkennen. De een is het meest gestroopte zoogdier ter wereld, de ander een illegaal gekapte en verhandelde houtsoort. De getrainde ratten zullen douaniers bijstaan.

Tuberculosebestrijding (tbc) vormt een ander groot project van APOPO. Hoe ‘ouderwets’ de ziekte ook klinkt voor ons, ze is de wereld niet uit. Jaarlijks lopen ongeveer 10 miljoen mensen tbc op, terwijl er 1,6 miljoen aan sterven. Opsporing is niet evident, en al zeker niet in niet optimaal uitgeruste laboratoria. In de meeste landen van Sub-Sahara Afrika krijgt slechts de helft van de tbc-patiënten een diagnose.

Dankzij de HeroRATs zagen meer dan 100 publieke ziekenhuizen in Tanzania, Ethiopië en Mozambique hun tbc-detectiegraad toenemen met 40%. Tot nu toe werden 250.000 stalen opnieuw getest met getrainde ratten. Ruim 14.700 patiënten die aanvankelijk negatief getest werden voor tbc, kregen dankzij de HeroRATs de juiste diagnose. De ratten kunnen 100 stalen besnuffelen in 20 minuten. Een laborant zou er tot 4 dagen over doen.

APOPO blijft ook voortdurend vernieuwen. Zo hebben ze een aantal honden getraind om TNT op te sporen. Deze speurhonden laten toe mijnen op te sporen in dichtbegroeid gebied. Voor HeroRATs is het nodig het gebied te ontdoen van de begroeiing, wat duur en tijdrovend kan zijn. De speurhonden dragen onder meer een microfoon waardoor de begeleider bevelen kan geven.

APOPO toont al ruim 20 jaar aan dat dieren heel nuttig werk kunnen verrichten. En dat zonder het dierenwelzijn uit het oog te verliezen. Vooral kwetsbare mensen in arme gemeenschappen zagen hun levenskwaliteit aanzienlijk verbeteren.

De Belgische Ontwikkelingssamenwerking steunde APOPO tijdens de begindagen. Vandaag krijgt de organisatie steun van vele sponsors, waaronder de Vlaamse Gemeenschap.