Verkiezingswaarnemingen, hefboom voor democratisch bestuur

Onze FOD zendt regelmatig verkiezingswaarnemers uit naar landen die erom vragen. Wat doen ze precies? En wist je dat er ook tijdens de Europese verkiezingen in ons land op 9 juni buitenlandse verkiezingswaarnemers aanwezig zullen zijn?

Geregeld horen we in de media over waarnemers die al dan niet bevestigen of verkiezingen in een of ander buitenland zonder onregelmatigheden verlopen zijn. Vanwaar komt die gewoonte en wat gebeurt er precies tijdens een missie van verkiezingswaarnemers? Voor meer uitleg konden we terecht bij Denis Valois, focal point op onze FOD voor EU-verkiezingswaarnemingen.

Van 1857 tot nu

“Verkiezingswaarnemingen zijn geen recent fenomeen”, vertelt Valois. “De allereerste vond al plaats in 1857 toen de grote mogendheden van toen – Rusland, Oostenrijk, Pruisen en het Ottomaanse rijk – verkiezingswaarnemers stuurden naar Moldavië en Walachije (huidig Roemenië).”

Toch kwamen verkiezingswaarnemingen pas echt in zwang na WOII. Zo vond er via de VN een waarnemingsmissie plaats in Korea in 1947. Valois: “Echt frequent werden ze sinds de jaren 1990 toen de Balkan in een zware crisis verkeerde. De Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) organiseerde toen verkiezingswaarnemingen in diverse Balkanlanden. Vanaf 2000 werd ook de EU heel actief in het domein. Tot nu toe ontvouwde ze ruim 180 missies in meer dan 65 landen.”

Belangrijkste instanties

De OVSE en de EU blijven op dit moment de belangrijkste instanties die verkiezingswaarnemingen organiseren. “Er bestaat zelfs een afspraak tussen beide”, verduidelijkt Valois. “De OVSE volgt haar 57 deelnemende staten op – alle Europese en Centraal-Aziatische landen, naast de VS, Canada en Rusland – terwijl de EU de rest van de wereld voor rekening neemt. Grosso modo dus Afrika, Latijns-Amerika, het Midden-Oosten en de rest van Azië.”

Daarnaast zijn er nog een pak andere instanties mee bezig zoals de Afrikaanse Unie, de Arabische Liga, de Internationale Organisatie voor Francofonie en internationale ngo’s zoals The Carter Center.

Gedragscode

Alle ondertekenden ze de Declaration of Principles for International Election Observation and the Code of Conduct for International Election Observers. Deze verklaring vormt de basis voor geloofwaardige internationale verkiezingswaarnemingen en werd binnen de VN afgerond in 2005.

Ze stelt niet alleen dat het gastland ongehinderde toegang moet verlenen aan de verkiezingswaarnemers bij alle fazen van het verkiezingsproces, maar formuleert tevens een gedragscode voor de internationale verkiezingswaarnemer. “Zo is het cruciaal dat een waarnemer de wetten en de soevereiniteit van het land respecteert en strikt onpartijdig blijft”, benadrukt Valois. “Hij mag dus enkel waarnemen zonder tussenbeide te komen of het verkiezingsproces te verstoren.”

“Een waarnemer zal zich ook onthouden van elke persoonlijke commentaar, in publiek en tegenover de media. Zelfs op restaurant moet hij heel voorzichtig blijven met wat hij zegt. Vanzelfsprekend wordt er verwacht dat hij heel accuraat waarneemt en op een professionele manier conclusies trekt. Hij dient een onberispelijk gedrag te vertonen en de plaatselijke cultuur en gewoontes te respecteren. Bovendien wordt hij geacht samen te werken met andere waarnemers die hij ontmoet.”

Hefboom voor democratisch bestuur

Voor de EU vormen verkiezingswaarnemingen een essentieel onderdeel van haar buitenlands beleid. Ze zijn immers een hefboom om het democratisch bestuur in een land te ondersteunen. Sterke democratische instellingen zijn vitaal om de veerkracht van een land te verhogen. Ze kunnen een volgende crisis voorkomen, een door oorlog verscheurde regio stabiliseren of spanningen milderen. De EU koppelt daar ook respect voor mensenrechten aan, gendergelijkheid en zo meer. Jaarlijks besteedt ze 45 à 50 miljoen euro aan verkiezingswaarnemingen.

Maar verkiezingswaarnemingen worden nooit opgelegd. Het land waar verkiezingen plaatsvinden, moet daar zelf een aanvraag voor doen. “De overheden hebben daar zeker belang bij”, verduidelijkt Valois. “Zo kunnen ze op die manier aan de internationale gemeenschap tonen dat de politieke transitie na een conflict goed verloopt. Dat was bijvoorbeeld het geval in Sierra Leone en Nepal.”

Nut van verkiezingswaarnemingen

De EU houdt met de verkiezingswaarnemingen ook een stok achter de deur. In haar projecten met haar partnerlanden stelt ze immers voorwaarden zoals respect voor mensenrechten en democratisch bestuur. Valois: “Als een verkiezingswaarneming aantoont dat het democratisch bestel totaal niet functioneert, kan de EU alle financiering stopzetten. Dat gebeurde bijvoorbeeld in Ethiopië waar de verkiezingen in 2005 catastrofaal verliepen met zeer veel geweld. De stopzetting van de financiering van de directe bilaterale hulp noopte de Ethiopische regering om hervormingen door te voeren en in 2010 nieuwe verkiezingen op touw te zetten, die dan wel in gunstiger omstandigheden doorgingen.”

We mogen dus zeker stellen dat verkiezingswaarnemingen nuttig zijn. Ze dragen absoluut bij aan eerlijke, vrije en transparante verkiezingen. Ze ontmoedigen fraude, stimuleren participatie door burgers en verstevigen het vertrouwen van de bevolking in de verkiezingen. Op langere termijn dragen ze bij aan sterkere en onafhankelijker staatsinstellingen en een solider verkiezingsproces.

Volwaardige missies en expertenmissies

Grosso modo onderscheiden we 2 types van waarnemingsmissies. Valois: “Vooreerst zijn er volwaardige missies (full-fledged) die alle aspecten van het verkiezingsproces overspannen in het hele land. Het zijn uiterst zichtbare missies – ook voor de pers – met een groot aantal waarnemers waarvan sommigen langdurig aanwezig zijn (zie kader). Expertenmissies beperken zich tot 2 à 3 experten die een tweetal maanden in het land verblijven. Het zijn vrij technische missies zonder zichtbaarheid die nagaan of de verkiezingen in lijn verlopen met internationale, regionale en nationale verplichtingen.”

Beide types van waarnemingsmissies resulteren in een beoordeling en een rapport. De verkiezingen kunnen goed verlopen zijn, goed met verbeterpunten of slecht. De aanbevelingen in het rapport moeten de overheden aanzetten om de organisatie van de verkiezingen te verbeteren. Denk aan meer ruimte geven aan de oppositie of een pers stimuleren die minder gebonden is aan politieke partijen.

“Vaak volgen er opvolgingsmissies – halfweg tussen 2 verkiezingen in – om na te gaan in hoeverre het land met de aanbevelingen heeft rekening gehouden. Als er te weinig mee gebeurd is, kan de EU een volgende waarnemingsmissie weigeren.” De opvolgingsmissies vormen integraal deel uit van de politieke dialoog van de EU met haar partnerlanden.

Omwille van budgettaire redenen zijn er steeds minder volwaardige missies en meer expertenmissies.

Intens menselijk avontuur

De verkiezingswaarnemers worden meestal goed ontvangen. “Toch gebeurt het regelmatig dat mensen kritiek uiten in de zin van ‘wat komen jullie Europeanen je moeien met onze zaken’”, zegt Valois. “Dan komt het erop aan te benadrukken dat het land zelf een waarnemingsmissie gevraagd heeft en een verkiezingswaarnemer 100% neutraal is en niemand zal bevoordelen.”

“Sinds 1998 heb ik al aan 24 waarnemingsmissies deelgenomen, waaronder 1 keer als langdurige waarnemer in Libanon”, besluit Valois. “Aanvankelijk Balkanlanden als Kosovo, Bosnië-Herzegovina en Macedonië voor de OVSE. Achteraf voor de EU in onder andere Cambodja, Kenya, Nepal, Tanzania, Madagaskar, Yemen en Myanmar.”

“Als verkiezingswaarnemer optreden, staat hoe dan ook garant voor een heel intens menselijk avontuur. Je deelt het dagelijkse leven met de plaatselijke bevolking op een moment dat heel belangrijk is voor hen, met name een cruciaal moment van inspraak. Je komt op de meest afgelegen plekken en je moet je vaak tevreden stellen met de meest basale logies en voeding. Maar vooral: je kan jouw steentje bijdragen aan een vrijere samenleving in diverse landen.”