België zet zich voluit in voor de Sahelregio

Het is inderdaad de eerste maal dat ons land een Speciale Gezant voor de Sahel benoemt, naar analogie met onze Speciale Gezant voor de Grote Meren (DR Congo en buurlanden), een betrekking die al langer bestaat. Met een speciale functie voor de Sahel geven we aan hoe prioritair de regio voor ons land is.

Protocollair geeft een Speciale Gezant wat meer armslag en gewicht in de internationale fora en ontmoetingen waar de Sahel ter sprake komt. De Sahel is immers voor vele landen tot een belangrijk geostrategisch aandachtspunt uitgegroeid.

Deze situeren zich rond 3 clusters.

(1) Ten eerste onderhoudt onze dienst de formele en informele contacten met alle Belgische actoren in het Saheldossier, zowel binnen het huis (diverse directies-generaal en de kabinetten) als daarbuiten (Defensie, Politie, Enabel, Justitie...). Maandelijks vindt er een formele coördinatievergadering plaats bij Buitenlandse Zaken onder impuls van de Afrikadienst en de geografische directie van de directie-generaal Ontwikkelingssamenwerking. In lijn met het regeerakkoord hebben verschillende departementen van de Sahel een prioriteit gemaakt en we proberen in de geest van de ‘globale aanpak’ ons optreden in de regio zo veel mogelijk op elkaar af te stemmen. 

De bevoorrechte partners van de Afrikadienst zijn onze posten ter plaatse. Omdat we de Sahel hoger op onze agenda wilden plaatsen, hebben we onze diplomatieke aanwezigheid in de regio de laatste jaren sterk uitgebreid en opgewaardeerd. Vandaag beschikken we over een kwalitatief hoogstaand en dicht netwerk, zowel in de eigenlijke Sahel (Mali, Niger, Burkina Faso) als in de omringende landen die steeds vaker met de spillover-effecten van de problemen in de Sahel te maken krijgen: Benin, Guinée, Ivoorkust...

Met al deze partners schrijven we verder aan een geïntegreerde Belgische Sahelstrategie. Begin dit jaar kwam België al met een politieke nota om het Sahelbeleid te onderbouwen. Bij de herwerkte en publieke versie zal ook het maatschappelijk middenveld betrokken worden. We werken eveneens aan de strategische communicatie daarover.

(2) Een tweede specifieke doelstelling van onze dienst is de regionale dimensie benadrukken. Vele uitdagingen in de Sahel zijn haast per definitie grensoverschrijdend. Onze ontwikkelingssamenwerking bijvoorbeeld legt zich naast de traditionele landengerichte aanpak ook toe op globale problemen als de klimaatverandering en het oprukken van de woestijn. België zal meebouwen aan de ‘Grote Groene Muur’ om de woestijnvorming een halt toe te roepen. Armoede, sociaaleconomische ongelijkheid en corruptie zijn eveneens regionale bekommernissen, en de onveiligheid en het terrorisme kennen evenmin grenzen. 

(3) Ten derde staat de Sahel hoog op de agenda van verschillende organisaties, zowel in Afrika (de G5 Sahel, de regionale organisatie voor West-Afrika Ecowas, de Afrikaanse Unie), als internationaal. Dat zijn niet alleen de VN en de EU, maar ook specifieke werkgroepen zoals de Coalition pour le Sahel, het Partnership for Security and Stability in the Sahel en de Alliance pour le Sahel. De Sahelgezanten van verschillende landen ontmoeten elkaar regelmatig. Op die bijeenkomsten vertegenwoordig ik België.

In de eerste plaats is de Sahel op dit moment de ‘new frontier’ in de strijd tegen het internationale terrorisme. De terroristische groepen in de regio vormen een bedreiging voor de lokale bevolking en destabiliseren heel westelijk Afrika. 

Daarnaast richt onze ontwikkelingssamenwerking zich traditioneel op de meest fragiele landen. In  de Sahel komen vele hedendaagse globale problemen samen die een samenhangende aanpak vragen: armoede, ecologische rampen, de gezondheidscrisis, het migratievraagstuk… 

Als prioritaire zone voor België integreren we onze aanpak langs 3 assen: politiek, veiligheid en rechtsstaat, en ontwikkeling en humanitaire hulp.

Last but not least: zowel diplomatiek als op het vlak van defensie en ontwikkelingssamenwerking hebben we veel ervaring in Afrika en onze expertise wordt door onze bondgenoten naar waarde geschat. We willen dus blijvend ons deel doen om de uitdagingen in de regio aan te pakken.

Een directe bekommernis was hoe na de chaos volgend op de Arabische lente in 2011 de Sahel een nieuwe ‘safe haven’ voor het internationale terrorisme dreigde te worden. Afgeleiden van zowel Al Qaeda als Islamitische Staat doken op in de regio en entten er zich op de reeds bestaande breuklijnen en conflicten.   

In 2013 dreigden deze groeperingen steden te veroveren en zelfs de hoofdstad van Mali aan te vallen. Daarop volgde de interventie van Frankrijk die de rebellen en jihadisten in een klassiek oorlogsscenario kon terugdringen. 

Sindsdien zitten we in een complex scenario van asymmetrische oorlogsvoering. Sommige radicale groeperingen zoals Boko Haram zijn extreem gewelddadig en voeren een crimineel terreurbewind, met moorden, ontvoeringen en afpersingen. Daartegen strijden meerdere militaire missies zoals het door Frankrijk geleide Barkhane, de force anti-terroriste conjointe van de G5 Sahel en de uitgebreide VN-stabilisatiemacht MINUSMA.

De onderliggende oorzaken van de crisis in de Sahel zijn talrijk en verscheiden: de demografische druk op de schaarse middelen, extreme armoede en honger, de voortschrijdende woestijn, de verwoesting van de natuur en de klimaatverandering, de conflicten tussen sedentaire en nomadische gemeenschappen, etnische conflicten, drugshandel, nationale opstanden, corruptie, de afwezigheid van een staat die het sociaal contract met zijn burgers naar behoren vervult.   

Het gevolg is dat de Sahellanden op zowat alle ontwikkelingsindexen bijzonder slecht scoren. 14 miljoen mensen leven er op de rand van de hongerdood, 2 miljoen kinderen zijn ondervoed, en meer dan 5 miljoen mensen zijn op de vlucht. De migratie is vooral intern en regionaal, maar criminele netwerken houden zich ook bezig met mensensmokkel. Wanhoop drijft mensen soms om de levensgevaarlijke tocht te ondernemen door de Sahara en dan over de Middellandse Zee naar Europa.

We zijn al erg actief. Vooral in de ontwikkelingssamenwerking en ook binnen defensie hebben we een lange traditie van samenwerking. Naast de uitbouw van ons postennetwerk doen we mee aan verschillende militaire missies in de regio: in VN-verband (de MINUSMA-missie in Mali), in Europees verband (de EUTM-missie in Mali) en ook bilateraal (in Niger) en binnen coalities zoals Barkhane en Takuba. 

Experten van de betrokken Belgische departementen werken mee aan de hervorming van het binnenlandse veiligheidsapparaat en justitie, en dat in het kader van zowel EUCAP Niger als EUCAP Sahel, civiele missies van de EU. We besteden daarbij veel aandacht aan het respect voor de mensenrechten door de strijdkrachten en de strijd tegen de straffeloosheid. De binnenlandse veiligheidsdiensten moeten ten dienste staan van de bevolking, niet haar terroriseren. 

Op vlak van ontwikkelingssamenwerking hebben we zo mogelijk nog meer adelbrieven voor te leggen. Mali, Burkina Faso en Niger zijn sinds lang partnerlanden voor onze ontwikkelingssamenwerking. In de periode 2017-2019 spendeerden we bijna 150 miljoen euro aan officiële ontwikkelingshulp in de Sahel. Het Belgisch ontwikkelingsagentschap Enabel voert in veel Sahellanden projecten uit, voor rekening van ons land maar ook voor derden zoals de EU.  Zo is ondertussen Enabel het grootste ontwikkelingsagentschap in Mauritanië geworden. Daarenboven zijn er talrijke Belgische humanitaire ngo’s actief in de regio zoals het Belgische Rode Kruis, de Damiaanactie of Oxfam België.   

Diplomatiek houden we zowel bilateraal als binnen EU-verband de politieke dialoog in stand met aandacht voor onze principes: democratie, goed bestuur, de rechtsstaat en de mensenrechten.

Het is niet altijd mogelijk na te gaan hoe een land specifiek wordt bekeken, maar in het algemeen gaan we ervan uit dat België als Franstalig land (maar niet ex-kolonisator Frankrijk) wordt geapprecieerd in de regio. We zeggen vaak dat België geen verborgen agenda heeft. België kan desgewenst steeds door partijen als ’honest broker’ (onpartijdige bemiddelaar) worden ingeroepen.

Zelfs de politie en justitie zouden hun steentje bijdragen. Hoe zal een dergelijke ‘globale aanpak’ of ‘comprehensive approach’ concreet aangepakt worden? En waarom is dat nodig?  

In één zin: multidimensionale problemen vereisen een multidimensionale aanpak. De talrijke uitdagingen in de Sahel zijn zodanig met elkaar verweven dat je ze moeilijk kan isoleren en vanuit één invalshoek bekijken. Veiligheid, ontwikkeling en goed bestuur trachten we zo veel mogelijk te bereiken door een combinatie van militaire middelen, humanitaire interventies en diplomatieke dialoog. We beseffen dat alles met elkaar verbonden is en de complexiteit van de Sahel leent zich daarom tot onze ‘3D+’-aanpak: Defence, Development, Diplomacy + Rule of Law.

Om deze te ondersteunen komen we maandelijks samen met alle betrokken partijen om de violen op elkaar af te stemmen. We hebben daarbij zowel aandacht voor de veiligheidssituatie (die immers bepalend is voor de overige factoren), de politieke situatie, onze ontwikkelingssamenwerking, de regionale, Europese en VN-perspectieven.

Concreet is er de conceptualisering en ontwikkeling van een 3D-project in Torodi (Niger). Doel is om in een veilige omgeving de staat Niger te helpen om zijn dienstverlening aan de bevolking uit te bouwen.

Op welke manier sluit België aan bij internationale initiatieven of initiatieven van andere landen? Wordt er gezocht naar synergie met die initiatieven?

Onze multilaterale en Europese reflex maakt dat we ons ten volle inschrijven in de Europese acties in de Sahel. Ook de EU heeft gekozen voor een globale aanpak in de regio en heeft een Speciale Gezant voor de Sahel, op dit ogenblik mevrouw Emmanuela Del Re. In april 2021 publiceerde de EU haar geïntegreerde strategie voor de Sahel. België heeft actief deelgenomen aan de onderhandelingen en we zijn verheugd dat voor ons belangrijke paradigma’s (goed bestuur, politieke dimensie, mensenrechten) ook in de EU-strategie voorkomen. Er bestaat dus een grote synergie met deze Europese Strategie voor de Sahel.

Op termijn streven we naar een veilige en stabiele Sahelregio waar duurzame ontwikkeling mogelijk is en de fundamentele rechten en behoeften van de bevolking worden verzorgd door de lokale staten. Daartoe moet de ‘nexus’ (= samenhang) veiligheid, ontwikkeling en rechtsstaat worden uitgebouwd.

In internationale fora bekijken we hoe de ‘military surge’ tegen de jihadisten kan worden aangevuld door een ‘civil and political surge’ die de nadruk legt op goed bestuur en de terugkeer van de staat ten dienste van zijn bevolking. We moeten daarover consistente boodschappen uitdragen in de regio en in samenwerking met alle actoren.

In hoeverre is de situatie in de Sahel al dan niet verschillend met die in Afghanistan?

Het is verleidelijk en de laatste tijd à la mode om vergelijkingen te maken tussen de uittocht uit Afghanistan en de uitdagingen in de Sahel. Het feit dat we dat doen, toont aan dat we beducht zijn voor een analoge situatie en uitkomst. Anderzijds, omnis comparatio claudicat, wisten de Romeinen al, iets wat we in het Frans mooi kunnen vertalen met ‘comparaison n’est pas raison’ (als je vergelijkt, heb je nog geen gelijk).

Afgezien van al dan niet terechte gelijkenissen en verschillen, zien we wel hoe verschillende betrokken partijen het Afghaanse dossier percipiëren en gebruiken: de Djihadi vieren de overwinning van de taliban als de hunne, de lokale regeringen hanteren een discours van ‘abandon’ door de westerse partners omdat Frankrijk zijn militaire inspanningen in de regio anders organiseert (maar zich niet terugtrekt uit de Sahel).

Men moet ook rekening houden met ‘het fijnmazig netwerk van lokale organisaties en lokale politieke dynamieken’. Hoe wil België te werk gaan in de Sahel?

De democratische legitimiteit in vele Sahel landen staat ter sprake. We moeten een evenwicht vinden tussen open communicatielijnen en duidelijke boodschappen. Het gaat erom de politieke dialoog met de Sahelstaten te behouden en tegelijk vast te houden aan onze principes van democratie, rechtsstaat en mensenrechten (wederzijdse verantwoording). 

Daarom is het belangrijk dat we ons aansluiten bij de lokale regionale organisaties die zich uitspreken. Zo heeft Ecowas zowel de staatsgrepen in Mali als in Guinée veroordeeld en hanteert ze een streng discours ten opzichte van de junta in Bamako. De Afrikaanse Unie heeft duidelijk uiting gegeven ‘aan zijn ernstige bezorgdheid over de oprichting van de militaire overgangsraad’ in Tsjaad. De EU en België sluiten zich aan bij de Afrikaans geleide oproepen tot een terugkeer naar de democratie.

Het is goed het lokale perspectief in rekening te brengen. De Sahellanden zijn in het algemeen centralistisch bestuurd, de meerderheid van onze officiële gesprekspartners woont in de steden en is vaak binnen een westers denkkader geschoold. Er gaapt een kloof met de periferie waar zich de grootste problemen van armoede en geweld voordoen. Het perspectief van de overgrote meerderheid van de bevolking is daar niet noodzakelijk hetzelfde. Hun fundamentele bezorgdheden zijn veiligheid, overleven, zorg dragen voor de familie.

Je merkt dat landen vaker rekening houden met lokale en ‘non state actors’, enerzijds omwille van de soms bedenkelijke democratische geloofsbrieven van de regimes, anderzijds vanuit de positieve bekommernis meer te luisteren naar het maatschappelijk middenveld. De top Afrika-Frankrijk in Montpellier van 8 oktober 2021 was daarvan een voorbeeld. President Macron nodigde er de Afrikaanse civiele maatschappij uit, maar niet de Afrikaanse staatshoofden. Door onze lange aanwezigheid als ontwikkelingspartner in de Sahel  - in Niger vieren we de vijftigste verjaardag van onze bilaterale samenwerking - hebben we een vrij fijnmazig netwerk kunnen uitbouwen en hebben we goede toegang tot dit lokale niveau.

Een affectatie in Brussel is normaal voor drie jaar, wat de tijd geeft om je netwerk voldoende uit te bouwen om een meerwaarde te bieden.

De vernieuwde publieke Sahelstrategie is een belangrijk deliverable. Verder is het zaak de uitstekende reputatie van ons land en zijn expertise in Afrika verder uit te bouwen naar de  Sahel toe.    

Uiteindelijk hoop je natuurlijk altijd een steentje te kunnen bijdragen aan de verbetering van de situatie op het terrein. Het kan gaan over de grote principes (respect voor de democratie en de mensenrechten) maar soms ook om tastbare projecten die het leven in één dorp wat aangenamer maken.