Wanneer zijn diamanten echt conflictvrij?

Heb je bloed aan je vinger als je een ring met diamant draagt? Vandaag lijkt de kans eerder gering. Maar in de jaren 1990 lag dat moeilijker. Toen woedden er in Afrika een aantal heftige burgeroorlogen, onder meer in Angola en Sierra Leone. Rebellengroepen gebruikten de inkomsten van diamantmijnen om hun gewelddadige acties te financieren. Via film en literatuur werd het begrip ‘bloeddiamanten’ gemeengoed.

De Verenigde Naties wilden paal en perk stellen aan de wantoestanden. In 2003 stemde de Algemene Vergadering van de VN in met de oprichting van het “Kimberley-proces”, genoemd naar de diamantstad Kimberley in Zuid-Afrika. Doel: bloed- of conflictdiamanten in de ban doen. Conflictdiamanten kregen de volgende definitie mee: ‘ruwe diamanten gebruikt door rebellenbewegingen of hun bondgenoten om een conflict te financieren dat legitieme - door de VN erkende - overheden wil ondermijnen’.

‘In het Kimberley-proces werken overheden, de diamantindustrie én de civiele samenleving samen om conflictvrije diamanten te kunnen garanderen’, verduidelijkt Joris Totté die het dossier bij de federale overheidsdienst Buitenlandse Zaken opvolgt. ‘Landen die toetreden verbinden zich ertoe om nationale wetgeving te installeren en de in- en uitvoer van diamanten strikt te controleren volgens een “certificatieschema”. Elke lading ruwe diamanten moet voorzien zijn van een certificaat dat bevestigt dat ze conflictvrij zijn. De deelnemende landen beloven transparantie en mogen enkel handel drijven met landen die eveneens het Kimberley-proces toepassen.’

Vandaag zijn er 54 deelnemers die voor 82 landen staan. De EU geldt als één deelnemer. Elk jaar neemt een ander land het voorzitterschap waar en organiseert dan een grote conferentie. De EU deed dat in 2018 in het Egmontpaleis in Brussel. Samen vertegenwoordigen de deelnemers 99% van de wereldproductie en –handel in ruwe diamant. Momenteel zou 98,8% van de verhandelde ruwe diamant conflictvrij zijn.

Het succes lijkt een gevolg van de unieke formule. ‘Landen die niet meedoen, worden uitgesloten van de diamanthandel’, zegt Totté. ‘De landen hebben er dan ook alle belang bij om mee te werken. Zo schatten ze de waarde van de diamanten best zo correct mogelijk in. In Antwerpen controleert een team van 17 personen van de federale overheidsdienst Economie alle diamantladingen uiterst nauwkeurig. Ondergewaardeerde diamanten worden tegengehouden. Correct gewaardeerde diamanten genereren meer inkomsten, wat ten goede komt aan de lokale bevolking. En dat is uiteindelijk de bedoeling.’

Het Kimberley-proces bleek ook een instrument om conflicten te helpen oplossen, vindt Totté. ‘Als rebellengroeperingen geen inkomsten meer hebben, moeten ze wel de strijd opgeven. Meteen vaart de lokale bevolking - met zijn artisanale ontginners of creuseurs - er wel bij, want ze moeten geen winst meer afstaan aan een of andere warlord.’

Toch is het Kimberley-proces zeker voor verbetering vatbaar. Het probleem ligt bij de strakke definitie. Totté: ‘België - het meest betrokken lid binnen de EU - ijvert voor een verbreding van de definitie. Vandaag is de notie “rebellengroepen” veel te beperkt. Zo gebruikten privémilities in Zimbabwe, in een streek met veel diamantmijnen, geweld tegen de lokale bevolking. Maar dat viel niet onder het Kimberley-proces omdat het niet over rebellengroepen ging. Ook klimaatverandering en mensenrechten zouden meer aandacht moeten krijgen binnen het proces.’

De verandering van de definitie zal echter een werk van lange adem worden. ‘Beslissingen moeten bij consensus genomen worden. Een aantal Afrikaanse landen staan huiverachtig tegenover een ruimere definitie omdat dat hun bewegingsvrijheid als overheid zou kunnen beperken. Landen met veel artisanale mijnbouw menen dat een nieuwe definitie beperkingen zal opleggen aan hun beleid rond natuurlijke rijkdommen. Andere landen vrezen concurrentie voor hun synthetische diamanten die per definitie helemaal conflictvrij zijn.’

Enkele ngo’s hebben het Kimberley-proces verlaten, omdat het volgens hen te traag gaat. België gelooft echter in een hervorming van het proces, en zal zich onverdroten blijven inzetten voor een veel bredere definitie.

Dat België zo nauw betrokken is bij het Kimberley-proces, heeft natuurlijk te maken met zijn positie in de diamanthandel. Maar liefst 86% van de wereldhandel in ruwe diamant - en 50% van de geslepen diamant - gebeurt via Antwerpen. Jaarlijks wordt er voor 37 miljard dollar verhandeld. De diamantsector in België tekent voor 6600 rechtstreekse arbeidsplaatsen en 26.000 onrechtstreekse.

‘Toch telt hier meer dan louter economie’, zegt Totté. ‘België heeft ook een strategisch belang in Afrika dat grote diamantlanden omvat. Bovendien gelooft ons land dat duurzame ontwikkeling en ontginning van diamant, en bij uitbreiding van alle grondstoffen, cruciaal is voor de ontwikkeling van die landen. Het moet ten goede komen van de lokale bevolking.’

Vandaar ook dat het Antwerp World Diamond Centre (AWDC) in mei 2020 de tweede African Diamond Conference organiseert, dit keer in Zuid-Afrika. Totté: ‘De eerste editie vond plaats in 2017 in Antwerpen. Daarmee creëerde het AWDC een forum om samen na te denken over een duurzaam en verantwoord beheer van de natuurlijke rijkdommen in Afrika. Meteen kan België de banden aanhalen met de Afrikaanse diamantproducerende landen.’

De EU ondersteunt ook deelnemende landen. ‘Een embargo tegen landen die in gebreke blijven, lost op zich weinig op’, vindt Totté. ‘Dat heeft alleen maar desastreuze gevolgen voor de bevolking. Je helpt die landen beter om systemen op te zetten waarmee ze kunnen garanderen dat hun diamanten conflictvrij zijn.’ De EU doet dat onder meer in Ivoorkust, Guinee, Liberia en Sierra Leone. Het Belgisch Ontwikkelingsagentschap (Enabel) staat voor de EU de Centraal-Afrikaanse regering bij.

Het Kimberley-proces kan in elk geval nog niet op zijn lauweren rusten. Naast de bredere definitie van conflictdiamanten, wil het ook professioneler werken met een heus secretariaat. Ook de wederzijdse controle (of “peer review”) waarbij deelnemende landen elkaar regelmatig controleren, moet versterkt worden. België zal zich daar actief voor inzetten.