Staatsbezoek Litouwen: van militaire samenwerking naar groene en digitale transitie

Van 24 tot 26 oktober 2022 bezocht ons vorstenpaar Litouwen tijdens een officieel staatsbezoek met als leidmotief: 'Solidariteit geworteld in het verleden, samenwerking gericht op de toekomst'. Voorlopig werken we vooral militair samen, maar er is ook economisch (groene en digitale transitie), cultureel en academisch potentieel.

Al op 27 december 1922 erkende België de Republiek Litouwen. Toen het Baltische land in 1940 opgeslokt werd door de Sovjetunie erkende ons land deze annexatie niet, iets wat Litouwen altijd geapprecieerd heeft. Na de val van de muur knoopte België op 5 december 1991 diplomatieke relaties aan met de opnieuw onafhankelijke republiek. België en Litouwen vieren dit jaar dus de 100^ste verjaardag van hun diplomatieke betrekkingen, een uitstekende gelegenheid voor een staatsbezoek.

Litouwen is, net zoals de andere Baltische staten Letland en Estland, weinig bekend bij ons. En daar heeft het feit dat het zo lang verscholen zat binnen de Sovjetunie zeker iets mee te maken. Dat verleden speelt trouwens tot vandaag sterk mee in de houding van Litouwen. Zo vertolkt het land tegenover Rusland een uiterst kritische stem. Het lidmaatschap van de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO) is voor de Litouwers van vitaal belang terwijl ze zich resoluut opstellen als pro-Europese Unie (EU).

De ligging van het land maakt het nu eenmaal uitermate kwetsbaar. Het deelt immers niet alleen een lange grens met de Russische bondgenoot Belarus, maar ook met de sterk gemilitariseerde Russische exclave Kaliningrad, geprangd tussen Litouwen en Polen (zie kaart). Het stukje grens tussen Litouwen en Polen van 65 km lang, de zogenaamde Suwalki-gap, zorgt ervoor dat Kaliningrad geen landverbinding heeft met Rusland. Daar ligt een grote kwetsbaarheid van de Baltische staten. Want als Rusland de Suwalki-gap bezet, kunnen deze afgesloten worden van hun NAVO-bondgenoten.

Precies omwille van die buitengrens is België al sedert 2004, binnen het kader van de NAVO, militair aanwezig in Litouwen. Op dit moment zijn er 150 Belgische militairen gelegerd. Daarmee levert ons land een belangrijke bijdrage aan de veiligheid van Litouwen en de regio, maar ook de EU in haar geheel. Tijdens het staatsbezoek heeft Z.M. de Koning, in gezelschap van de Litouwse president, de Belgische militairen ontmoet.

België neemt ook deel aan NAVO-missies in de lucht en op land. Sinds 2004 bewaken jachtvliegtuigen van NAVO-bondgenoten 24/7 het luchtruim. Ons land stuurde in 2004 zelfs als eerste 4 F16’s naar Litouwen. Sindsdien vervulden we al 12 keer een Baltic Air Policing-missie. Nieuwe missies staan op het programma.

De Belgische marine neemt jaarlijks deel aan OPEN SPIRIT, een NAVO-ontmijningsoperatie in de Baltische Zee. Doel: munitie uit WOII ontmijnen en opruimen. In 2022 zette België gedurende 6 maanden een mijnenjager in binnen dit kader. De operatie OPEN SPIRIT stond dit jaar onder leiding van Litouwen en concentreerde zich voornamelijk op de Litouwse territoriale wateren.

Het hoeft niet te verwonderen dat de oorlog in Oekraïne sterk aanwezig was in de geesten van de deelnemers tijdens het staatsbezoek. Z.M. de Koning ontmoette niet alleen het Belgische detachement binnen de NATO Enhanced Forward Presence, maar woonde, samen met de Litouwse President, ook de oefening Iron Wolf 2022 bij op het militaire oefenterrein te Pabradé.

H.M. de Koningin van haar kant bezocht, samen met de echtgenote van de president, het Centrum voor Oekraïne in Vilnius. Daar krijgen Oekraïense vluchtelingen allerlei lessen aangeboden naast psychologische opvang. Onze vorstin woonde een opvoering van de kinderen bij, bewonderde hun schilderijen en sprak met de Oekraïense vrouwen.

Ondanks de stevige militaire samenwerking staat de economische samenwerking op een relatief laag pitje (zie kader met cijfers). Ook de Belgische investeringen in Litouwen blijven beperkt. Onder meer de baggerbedrijven Jan De Nul en DEME, de haven van Antwerpen-Zeebrugge en de energiedistributeur Fluxys zijn er actief. De Litouwse investeringen bij ons hebben onder andere te maken met visserij en visverwerking.

Toch bestaat er een groot economisch potentieel. Beide landen staan immers voor een gigantische energie- en digitale transitie. Litouwen wil zijn eigen energieproductie opdrijven van 35% vandaag naar 70% in 2030 en 100% in 2050, om zo klimaatneutraal te worden.

Maar ook de verhouding met Rusland speelt mee in de energietransitie. Al vanaf de Russische annexatie van de Krim in 2014 bouwde Litouwen haar afhankelijkheid van Russisch gas af. In mei dit jaar slaagde het land erin om zich volledig los te werken van Russisch gas.

Voorlopig is Litouwen nog wel ten dele verbonden met een elektriciteitsnetwerk dat de 3 Baltische staten, Rusland en Belarus omvat, een relict van het Sovjetverleden. Rusland kan dus vrij makkelijk de elektriciteitsvoorziening in Litouwen verstoren. Vandaar dat het land zich tegen 2025 volledig wil aansluiten op het Europese elektriciteitsnetwerk, en dat met EU-financiering.

Bij zijn energietransitie legt Litouwen sterk de nadruk op hernieuwbare energie zoals zonne- en windenergie. Litouwen ziet in België een ervaren en betrouwbare partner voor de realisatie van zijn ambitieuze plannen, ook om de gebouwen energiezuiniger te maken en om offshore-windparken te bouwen. Interessante opportuniteiten dus voor Belgische ondernemingen. Het staatsbezoek heeft daarvoor belangrijke contacten gelegd.

Zijn oude Ignalina-kerncentrale, eveneens een overblijfsel van het Sovjetverleden, heeft het Baltische land al in 2004-2009 stopgezet. Wederzijdse missies van Litouwse experts en Belgische nucleaire specialisten van het studiecentrum voor kernenergie SCK CEN in Mol onderzochten in 2019 hoe de site veilig kan ontmanteld en gesaneerd worden.

Litouwen wil zich uitdrukkelijk profileren als een IT- en ‘Fintech’-natie met een grote openheid voor nieuwe internet-gerelateerde financiële dienstverlening zoals e-money, digitale betalingen en blockchain. Ook dat biedt kansen voor België.

Daarnaast wil Litouwen meer inzetten op onderzoek & ontwikkeling. Het land mikt tegen 2030 op een aandeel van 5% van het bbp. Op dit moment hebben 27 Belgische universiteiten en hogescholen samenwerkingsverbanden met Litouwse partners, 10 in Wallonië en 17 in Vlaanderen. Het staatsbezoek hoopt de academische samenwerking en de uitwisseling van studenten te stimuleren.

Het staatsbezoek omvatte tevens een belangrijk cultureel luik. Beide landen zijn, zeker op cultureel vlak, vrijwel nobele onbekenden voor elkaar. Zo ontdekte ons land pas vrij recent de magistrale Litouwse schilder en componist Čiurlionis met een expo in Gent in 2013. Het nationaal museum Čiurlionis bevindt zich in Kaunas, culturele hoofdstad van Europa in 2022.  Het vorstenpaar bracht een bezoek aan deze stad die een architecturale en culturele hotspot voor art déco en modernisme is. Designregio Kortrijk heeft al verschillende samenwerkingen lopen met Kanaus.

Tijdens het staatsbezoek werd in aanwezigheid van H.M. de Koningin een samenwerkingsakkoord ondertekend tussen het Vilna Gaon Museum van Joodse geschiedenis in hoofdstad Vilnius en het Joods museum van België in Brussel. Dat laatste zal diverse stukken (schilderijen, posters…) in bruikleen geven die verband houden met Litouwen.

Het vorstenpaar bezocht in hoofdstad Vilnius onder meer het museum voor Kerkelijk Erfgoed in de Sint-Michielskerk en de graftombe van de familie Sapiega. Niet zonder reden. De Koningin stamt immers langs moederszijde af van deze Litouws-Poolse adellijke familie, die een grote politieke invloed had in het toenmalige Grootvorstendom van Litouwen in de 16de eeuw.

Tijdens het bezoek aan de oude campus van de Universiteit van Vilnius kwamen deze familiale banden eveneens aan bod, samen met documenten over de Pools-Litouwse historicus, politicus en wetenschapper Joachim Lelewel die jarenlang in Brussel woonde. Vervolgens gingen ons vorstenpaar en het Litouwse presidentiële koppel in gesprek met kleine groepjes Litouwse en Belgische studenten over thema’s als klimaatverandering,  biodiversiteit en mentale gezondheid in het onderwijs.

Het staatsbezoek bood een ideale gelegenheid voor beide landen om meer naar elkaar toe te groeien. Litouwen toonde niet alleen zijn waardering voor het feit dat ons land de annexatie door de Sovjetunie nooit heeft erkend, maar evengoed voor onze huidige solidariteit als land aan de buitengrens van de EU en de NAVO. In het licht van de Russische dreiging blijft de militaire samenwerking cruciaal, maar België en Litouwen halen ook de economische, academische en culturele banden verder aan.